ماهیت اصلی پلیس فتا عملیاتی است، به این معنا که به‌صورت کاملا تخصصی و از طریق تجهیز به منابع ارزشمند نیروی انسانی دانش و تجهیزاتی با توان عملیات خوب، نسبت به تأمین امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات با رویکرد مقابله با جرائم از طریق پیش‌بینی، پیشگیری و کشف جرائم اقدام می نماید.[۷۱]
در راستای بیان ماهیت پلیس فتا می‌توان به عملکرد این نهاد امنیتی در پنجمین نمایشگاه رسانه‌های دیجیتالی اشاره نمود.پلیس فتا با برگزاری کارگاههای آموزشی روزانه در پنجمین نمایشگاه رسانه‌های دیجیتالی برای شناساندن مخاطرات و عواقب استفاده نادرست از رایانه و برنامه‌های موجود در آن راهکارهایی ارائه کرده است.
ابتکار بسیار جالبی که غرفه پلیس مبارزه با جرائم رایانه‌ای به این مهم پرداخت و البته با استقبال فراوانی هم رو‌به‌رو شد، غرفه پلیس فتا بود، یکی از پر بازدیدترین قسمت‌های نمایشگاه بود. در طول برگزاری پنجمین نمایشگاه رسانه‌های دیجیتالی هر روز کلاس‌های آموزشی در آن برقرار شد. این کارگاه با موضوعات پست الکترونیک، تلفن همراه و سلامت، امنیت مجازی در رایانه، هک و نفوذ، اینترنت و خانواده ، مخابرات و شبکه‌های اجتماعی تشکیل شد. برگزاری این نمایشگاه بهترین فرصت برای معرفی ماهیت پلیس فتا به کاربران و هم زمان مناسبی برای آشنایی و مقابله مردم با جرائم رایانه‌ای بوده است. اقدام قابل توجه دیگر در این غرفه دادن کتابچه‌هایی بود، که طی آن هم به معرفی پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات و هم به توضیح جرائم رایانه‌ای و مصادیق آنها در ایران و همچنین مجازات های مدنظر قرار گرفته شده، پرداخت. که به مخاطب کمک می‌کرد تا با جدیدترین نیروی ناجا آشنا شود. این مطلب را نیز می‌توان متذکر شد، که همواره مردم از حرف‌ها و اطلاعات که به دانش و سوادشان اضافه می‌کند، استقبال می‌کنند. و همین اطلاعات ، هر چند کوچک و کم که در مدت زمان‌های کوتاه در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد می‌تواند آنان را از فرو افتادن در ورطه خطرات و سوءاستفاده افراد سودجو، و فرصت طلب و در نهایت آسیب‌های جسمی و روحی و حتی روانی در امان نگه دارد.
از جالب‌توجه‌ترین نکات در این نمایشگاه دادن هشدارهای لازم توسط پلیس فتا به مردم به صورت کارت‌های طراحی شده توسط این نهاد بود. که برای نمونه از این هشدارها می‌توان به: امنیت رمز عبور، هک و نفوذ، امنیت خریدهای آنلاین، حفاظت اطلاعات شخصی و خانوادگی ، امنیت تلفن همراه، امنیت مرورگرهای وب و امنیت پست الکترونیکی اشاره نمود.
بنابراین می‌توان رسالت پلیس فتا را در زمینه آشنایی مردم و بالخص نوجوانان و جوانان در برخورد با جرائم سایبری در برگزاری این نمایشگاه به‌طور واضح و آشکار مشاهده نمود.
بند دوم: شیوه تأسیس پلیس فتا در ایران
توسعه‌ی روزافزون زیر ساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور و افزایش کاربران و استفاده کنندگان از اینترنت و سایر فناوری‌های اطلاعاتی، ارتباطی و مخابراتی نظیر خطوط تلفن‌های ثابت و همراه، شبکه‌های دیتای کشوری و محلی به ارتباطات ماهوارهای از جمله دلایلی است، که لزوم ایجاد و توسعه‌ی سازوکاری برای برقرای امنیت در فضای تولید و تبادل اطلاعات جمهوری اسلامی ایران را توصیه می‌کند.
همچنین توسعه‌ی خدمات الکترونیک در کشور نظیر دولت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، تجارت الکترونیک آموزش الکترونیک و سایر خدمات از این دست، نیز لزوم ایجاد پلیسی تخصصی در مجموعه نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران را برای تأمین امنیت و مقابله با جرائمی که در این فضا به وقوع می‌پیوندند، را آشکار می‌کند.[۷۲]
از سوی دیگر، رشد قارچ‌گونه جرائم در حوزه فضای تولید و تبادل اطلاعات کشور(فتا)مثل کلاهبرداری اینترنتی جعل داده‌ها و عناوین، سرقت اطلاعات، تجاوز به حریم خصوصی اشخاص و گروه‌ها، هک و نفوذ به سامانه‌های رایانه‌ای و اینترنتی، هرزه‌نگاری و جرائم اخلاقی و برخی جرائم سازمان‌یافته‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد می‌کند، که پلیس تخصصی که توان پی‌جویی و رسیدگی به جرائم سطح بالای فناورانه داشته باشد، بوجود آید.
از سوی دیگر با توجه به تصویب قانون جرائم رایانه‌ای در مجلس شورای اسلامی و لزوم تعیین ضابط قضایی برای این قانون و نیز مصوبات کمیسیون افتای دولت جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تشکیل پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات، این پلیس در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ به دستور سردار فرماندهی محترم نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، تشکیل گردید.
وظایف و مأموریت‌های این نهاد ایجاد امنیت وکاهش مخاطرات برای فعالیت های علمی، اقتصادی، اجتماعی در جامعه‌ی اطلاعاتی حفاظت و صیانت از هویت ملی و دینی، مراقبت و یا پیش از فضای تولید و تبادل اطلاعات برای پیشگیری از تبدیل شدن این فضا به بستری برای انجام هاهنگی‌ها و عملیات برای انجام و تحقق فعالیت‌های غیرقانونی و ممانعت از تعرض به ارزش‌ها و هنجارهای جامعه در فتا از جمله وظایف و مأموریت‌های پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات ناجا است.[۷۳]
بند سوم: ویژگی های پلیس فتا[۷۴]
پلیس فتا یا فضای تولید و تبادل اطلاعات ناجا دارای ویژگی‌های ممتاز و برجسته‌ای به شرح زیر است. ویژگی‌هایی که نویدبخش امنیت و آرامشی برای مردم در فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران است.
الف: قانون‌مدار
به این معنا که کلیه اقدامات که توسط این سازمان انجام می‌گیرد، باید طبق قانون در چهارچوب مسائل پلیسی و نظامی باشد. برای مثال پلیس فتا بدون مجوز قضایی معتبر نمی‌تواند اطلاعات مربوط به هر فرد یا افراد جامعه را رؤیت کند. مگر در مواردی که مقام قضایی برای شناسایی متهمان یک پرونده نیاز به اطلاعات شخصی و خصوصی افراد داشته باشد. درواقع می‌توان اینگونه بیان نمود: که تنها تفاوت این پلیس مرز میان مجازی و واقعی بودن فضاها است و کلیه موارد مداخله این پلیس مشابه سایر پلیس‌ها می‌باشد و هرگونه تخطی در این موارد منجربه پیگرد قانونی می‌باشد.
ب: دانش‌محور
از ویژگی‌های دیگر پلیس فتا دانش‌محوری آن می‌باشد. به دلیل توسعه دانش و اطلاعات و ارتباطات در فضای سایبر باید نهادی برای رسیدگی به آن مشخص شود، که بتواند توان مقابله با حملات غیرقابل پیش‌بینی آن را داشته باشد. به همین منظور از ویژگی‌های استخدام برای شروع کار در این نهاد پلیس: داشتن تحصیلات عالیه در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری با گرایش تخصصی کامپیوتر وهمچنین خودداری از استفاده سربازان وظیفه در این نیروی پلیس می‌باشد.
ج: مبتنی بر علم و فناوری‌های روز دنیا
با توجه به انعطافی که جرائم سایبری دارا می‌باشند و هر لحظه احتمال وقوع جرمی جدید در این فضا وجود دارد. بنابراین پلیس فتا نیز باید با اتکا به پرسنل نظامی خود که از افراد مجرب و متخصص می‌باشند. در برقراری هرچه بیشتر امنیت در فضای مجازی با بهره گرفتن از علم و فناوری روز دنیا تلاش نمایند.[۷۵]
پلیس فتا می‌تواند با بهره گرفتن از سه فاکتور اطلاعات شخصی، دقت و سرعت در فضای مجازی و عکس‌العمل‌هایی که در مواجه با این جرائم اتخاذ می‌کند، از وقوع جرائم احتمالی پیشگیری و درصد زیادی از این جرائم را تحت سلطه خود درآورد و میزان آن را کاهش دهد.
د: پیشرفته بودن
همان‌طور که می دانید وقوع جرائم در فضای مجازی نتیجه پیشرفت علم و دانش و مدرنیته شدن دنیای امروزی می‌باشد. پس پرواضح است، که برای مقابله با افرادی که مرتکب جرائم سایبری می‌شوند باید از تجهیزات الکترونیکی پیشرفته بهره برد.
بنابراین سیاست اجرایی این نهاد به‌گونه‌ای است که با توسل به مدرن‌ترین وسایل بتواند توان مقابله با هوش‌های سیاه که مرتکب این جرائم می‌شوند، را داشته باشد.
بند چهارم: هدف از تأسیس پلیس فتا[۷۶]
با بیان ماهیت و شیوه تأسیس و ویژگی‌های پلیس فتا در این گفتار به‌طور کلی با پلیس فتا آشنایی پیدا کردید. بنابراین می‌توان به‌طور کلی تأمین امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات کشور، صیانت از هویت دینی ملی و ارزش‌های انسانی جامعه در فتا، حفظ حریم خصوصی و آزادی مشروع، صیانت از منافع، اسرار و اقتدار ملی در فضای تولید و تبادل اطلاعات، حفظ زیر ساخت های حیاتی کشور در مقابل حملات الکترونیک و اعتماد و آسودگی‌خاطر آحاد شهروندان جامعه برای انجام تمامی امور قانونی از جمله فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی به منظور صیانت از حاکمیت و اقتدار ملی از جمله اهداف تشکیل پلیس فتا دانست.
الف: صیانت از هویت ملی و دینی ارزش‌های اسلامی
امروزه با رشد بی‌حد و حصر، فضای مجازی و نیاز روزمره استفاده از این فضا تشکیل دولت الکترونیک و استقبال جامعه از آن شناختن مخاطرات و استفاده درست و بهینه از این فضا، بسیار ضروری به نظر می‌رسد. با افزایش میزان استفاده و کاربرد رایانه‌ها، در زندگی شخصی و امور اداری و سازمانی، ظهور و بروز جرائم و آسیب‌های مرتبط با این مقوله کاملا اجتناب‌ناپذیر است.در فضای سایبر با توجه به سلطه زبان عمدتاً فرهنگ‌های غربی و فسادآلود تبلیغ و معرفی می گردند، که در صورت عدم توجه به آن همسانی و یکسان‌سازی فرهنگی ایجاد و وحدت‌فکری منفعل در برابر بیگانه نتیجه آن است.
آلودگی فکری جهت سست نمودن پایه‌های فکری افراد جامعه نیز از اهداف موردنظر مبلغان فرهنگی غربی است و بسیاری از جرائم خلاف عفت عمومی در نتیجه از بین رفتن قبح آن در فضای سایبر به وقوع می پیوندد. به دلیل دسترسی آسان و عدم محدودیت تحولی در این فضا یکی از عواقب غیر قابل انکار آن انتشار فرهنگ غلط و تبلیغ سوء علیه دین و هویت ملی است.که می‌توان هدف پلیس فتا را در این زمینه اتخاذ تدابیری مناسب در جهت کنترل این فضا بالخص در مورد استفاده کودکان و نوجوانان که آینده‌سازان مملکت می‌باشند، دانست.
ب: حفظ حریم خصوصی و آزادی مشروع در جامعه
میلیون‌ها نفر روزانه در سرتاسر ایران و دنیا از اینترنت برای یادگیری، پژوهش، خرید و فروش استفاده از خدمات بانکی و سایر فعالیت‌ها استفاده می‌کنند. اگرچه فضای مجازی مزایا، فرصت‌ها و آسودگی‌های متعددی را به ارمغان می‌آورد، اما با رشد رو به افزایش خطرات جمعی روبرو است. به‌طوری که روزانه بسیاری از تهدیدهای جدید ظهور و بروز می‌یابند. جای تعجب نیست که مجرمان اینترنتی به دنبال استفاده از اینترنت و کسانی هستند که آن را به کار می‌برند. بنابراین افراد جامعه نیاز دارند که هر زمان در این فضا ورود کنند و از امنیت و آسودگی خاطر لازم برخوردار باشند.
با توجه به اطلاعات بدست آمد از طریق پلیس فتا می‌توان به نکات کلیدی ذیل توجه نمود:
۱- شانس هر فرد برای اینکه از قربانیان جرائم سایبری باشد، یک به چهار است.
۲- هکرها در هر ۳۹ ثانیه یک بار کامپیوترهای متصل به اینترنت را مورد حمله قرار می‌دهند.
۳- بر اساس گزارش لابراتورهای امنیتی ۲۲۲۰۰۰ ویروس رایانه‌ای شناخته شده وجود دارند، و شمار تهدیدها روزانه افزایش می‌یابد.
۴- ویروس‌های رایانه‌ای در دو سال گذشته ۱۰۸ میلیون کاربر را مجبور کرده‌اند تا رایانه‌هایشان را تعویض کنند.
۵- ۷۱% از افراد ۱۳ تا ۱۷ ساله پیام های آنلاین از افرادی دریافت کرده‌اند، که آنان را نمی‌شناسند.
با توجه به آماری که از طریق پلیس فتا ارائه گردید: می‌توان حساسیت بالایی که این فضا در چندین سال اخیر به خود اختصاص داده است و همچنین تجاوزاتی که نسبت به حریم خصوصی افراد بیان گردید، اذعان نمود در راستای هدف پلیس فتا با شناخت هرچه بیشتر این فضا از ورود متجاوزان به حریم خصوصی افراد جامعه جلوگیری و به مقابله با آن بپردازد.[۷۷]
ج: آموزش امنیت در فضای سایبر
برای پیشگیری از سوءاستفاده افراد سودجو در خصوص هک شدن اطلاعات و ایجاد امنیت اطلاعات کاربران این ضرورت احساس شد، که هماهنگی‌های لازم برای آموزش و فرهنگ‌سازی در فضای مجازی اتخاذ گردد.
در این راستا چند رویکرد را می‌توان بیان نمود:
یک رویکرد در رویارویی با تهدیدات فضای سایبر و اقدامات قابل سرزنش که امنیت و سلامت این فضا، با آن رو‌به‌روست موجود است، که جرم‌انگاری با توسل جستن به قانون که لازمه آن داشتن قانون جرائم رایانه‌ای در بسیاری از قوانین مکمل دیگر است.
از جمله رویکردهای دیگر ایجاد و اتخاذ تدابیر حفاظتی و کنترلی در قالب پیشگیری وضعی و آموزش کاربران توانمندسازی در مقابل و اجتناب از تهدیدات به همراه پیشگیری اجتماعی است اما بهترین روش بهره‌گیری هم‌زمان از این رویکردها است. واژه فتا را می‌توان اینگونه تفسیر نمود فضای تولید و تبادل اطلاعات، که ابتدا متولی نداشت، لذا پلیس فتا در ناجا تشکیل شد. که اصلی‌ترین وظیفه آن حفاظت از حقوق کاربران و اطلاعات در فضای سایبر و شناسایی حفره‌های در سیستم و مشاغل حساس می‌باشد. از جمله مهم‌ترین جرائم ارتکابی در فضای سایبر، نفوذ به اطلاعات شخصی، تخریب داده‌ها، استفاده از بدافزارها، سرقت و کلاهبرداری اینترنتی، انتشار اخبار سیاسی …می‌توان برشمرد.که پلیس فتا می‌تواند با آموزش صحیح از آمار این جرائم بکاهد. با توجه به آمار بدست آمده استان اصفهان در کشف جرائم سایبری رتبه دوم در کشور با ۷۵% درصد را در اختیار دارد.
در حالی که کشور کره با سابقه چندین ساله استفاده از اینترنت تنها ۳۰% درصد میزان کشف جرائم را در اختیار دارد. بنابراین این آمار نشان از آموزش صحیح و به موقع که توسط پلیس فتا استان اصفهان به کاربران استفاده‌کننده از این فضا داده شده است، می‌باشد. از عواملی که باعث آموزش و فرهنگ‌سازی مناسب در فضای سایبر و ایجاد محیطی برای حفظ اطمینان کاربران در اینترنت است.که البته در این راستا نحوه استفاده کاربران چه از نظر تجاری، دانشگاهی یا خانگی باید مدنظر قرار گیرد و نسبت به هر کدام سیاست‌های لازم اتخاذ گردد.
د: مقابله و برخورد با جرائم سایبری
جرائم سایبری به لحاظ ماهیت مجازی و غیرواقعی خود دقیقا نمود عینی و ملموسی، شبیه آنچه در جرائم سنتی مثل ضرب و جرح و سرقت مشاهده می‌کنیم، از خود به نمایش نمی گذارد. بلکه جرم سایبر درواقع در بستر مبادلات الکترونیکی و بر روی داده‌ها و اطلاعات و به ندرت بر روی سیستم‌های فیزیکی و سخت‌افزاری ارتکاب می‌یابد. در جایی که جرم سایبر بر روی‌داده‌ها ارتکاب‌یافته تعیین محل ارتکاب جرم کاری بس دشوار و در برخی موارد حتی غیرممکن به‌نظر می‌رسد، که این امر کار تعقیب‌کنندگان آن را مشکل می کند.
از دیگر ویژگی این فضا بحث تابعیت شخص مرتکب است. که در فضای مجازی تشخیص هویت واقعی مجرم در بعضی مواقع محال است. با بیان این ویژگی‌ها می‌توان تفاوت فاحش جرائم سایبری با جرائم واقعی را دریافت کرد. بنابراین پلیس فتا در راستای اهداف خود در مواجه با جرائم سایبری با شناخت ریشه‌ای فضای سایبر به مقابله با آن می‌‌پردازد. ولی این نکته را نمی‌توان کتمان نمود که به دلیل ویژگی‌های فضای سایبر و حساسیت آن و همچنین مرموز بودن آن پلیس فتا، گاهی با مشکل در کشف جرائم مواجه می‌شود. بنابراین به دلیل عدم‌آگاهی افراد جامعه رقم سیاه بزهکاری در اینگونه جرائم زیاد است به همین دلیل برای پیشبرد اهداف این پلیس تازه‌تأسیس نیاز به همکاری مردم و بالخص افرادی که ارتباط مستقیم با این فضا دارند، احساس می‌شود.
بخش دوم: فضای سایبر
با عنایت به ظهور تکنولوژی وفناوری رو‌به‌رو شد در جهان ارتباطات و اطلاعات به نام فضای سایبر، جرائم متعدد در این فضا نیازمند شناخت و تعریف منطبق با اجماع جهانی یا بین‌المللی می‌باشد، تا هرجه کامل‌تر و جهان شمول‌تر به تصویب قوانین داخلی کمک کرده و فضای اینترنت و رایانه را در مقابل همه ناامنی‌ها حمایت کرده و از ابتدا افراد و خصوصاً کودکان و نوجوانان را از جرائم و آلودگی‌های این فضا جلوگیری نماید.
ضرورت شناخت هر موضوع واطلاع از مفاهیم و تعاریف کلمات ایجاب می‌کند که پیش از ورود به صورت ریشه‌ای فضای سایبر مورد بررسی قرار گیرد. واژه سایبر از لغت یونانیkeybermetes به معنای سکاندار یا راهنما مشتق شده است و نخستین‌بار این اصطلاح توسط یک ریاضیدان بنام نوربرت وینر در کتابی تحت عنوان سایبر نتیک و کنترل در ارتباط بین حیوان و ماشین در سال ۱۹۴۸ به کار برده شد.[۷۸]
