برای جلوگیری از ورود تابش مستقیم و پراکنده­ی خورشید از طریق پنجره­های ساختمان در فصول گرم، می­توان پنجره­ها را با آفتاب­گیرهای درونی، بیرونی و شیشه­های چندجداره پوشش داد.

کارکرد آفتاب­گیرهای درونی (پرده­های گوناگون) که بر روی سطح داخلی پنجره­ها نصب می­شوند، منعکس کردن تابشی است که از پنجره وارد ساختمان می­ شود. نقص عمده­ی آفتاب­گیرهای درونی این است که گرما را در سطح درونی شیشه و در فضای داخلی ساختمان نگه می­دارد و به تدریج سبب بالا رفتن دمای ساختمان می­ شود (منبع پیشین: ۱۸۳). در مجموع، آفتاب­گیرهای درونی حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از گرمای خورشید را کاهش می­ دهند (کسمایی، ۱۳۸۴: ۵۰).
آفتاب­گیرهای بیرونی (کرکره­های چوبی و حصیری، پرده­های پارچه­ای، صفحات عمودی و مشبک و …) که بر روی سطح بیرونی پنجره­ها نصب می­شوند، گرمای خورشید را در فضای بیرونی ساختمان نگه می­دارند (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۸۳ و ۱۸۴). این آفتاب­گیرها تا ۹۰ دصد از گرمای خورشید را کاهش می­ دهند (کسمایی، ۱۳۸۴: ۵۰).
در مجموع، کارآیی آفتاب­گیرهای درونی با تیرگی رنگ آن­ها و کارآیی آفتاب­گیرهای بیرونی با روشنی رنگشان هماهنگی دارد؛ یعنی آفتاب­گیرهای تیره­تر بیرونی و آفتاب­گیرهای روشن­تر درونی از کارآیی بالاتری برخوردار هستند (منبع پیشین: ۱۳۸۴: ۹۹).
با برگزیدن نوع شیشه­ی پنجره می­توان ورود تابش خورشید به درون ساختمان را کنترل کرد. برخی از شیشه­ها با جذب بیش­تر تابش خورشید گذر گرما به درون بنا را کاهش می­ دهند. جذب گرما در شیشه سبب بالا رفتن دمای شیشه می­ شود. در نتیجه، منتقل شدن گرمای جذب­شده سطح شیشه سبب بالا رفتن دمای درون ساختمان می­ شود. (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۸۳). بنابراین، با نصب شیشه­های چندجداره می­توان مقاومت گرمایی پنجره­ها را بالا برد تا گذر گرما به درون بنا کاهش یابد (منبع پیشین: ۱۶۶).
۶- ۵- معماری سایبان
حیاط­خلوت­ها، ایوان­ها و فضاهای نیمه­باز کناره­های بیرونی بنا به آسایش درونی آن کمک می­ کنند. ایوان و پیش­آمدگی جلوی بام در فصول گرم، با به وجود آوردن سایه بر روی دیوارها، بازشوها و کناره-های پیرامونی بناها به کاهش دمای سطوح خارجی آن­ها کمک می­ کند (قبادیان و مهدوی، ۱۳۸۰: ۱۳۲).
نیازهای گرمایشی ساختمان در مناطق سردسیر با تعبیه­ی پنجره و افزایش سطح آن در نمای جنوبی بنا به­ طور چشم­گیری تأمین می­ شود؛ ولی افزایش سطح دیوارها و پنجره‌های رو به جنوب برای استفاده از تابش زمستانی مستلزم افزایش عمق سایبان و بالا بردن ارتفاع بام ساختمان است. این روش از یک سو مقدار جذب تابش زمستانی را بالا می­برد و از سوی دیگر سطح پنجره­ی در معرض تابش تابستانی را کاهش می­دهد (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۸۴ و ۱۸۵).
در مناطق گرمسیر باید از سطح پنجره­های جنوبی کاسته شود و سایبان­های افقی و عمودی با پیش-آمدگی بیش­تری برای آن­ها تعبیه شود؛ زیرا در فصول گرم، فضای داخلی بناهایی که سطح پنجره­ی رو به جنوب آن­ها زیاد است بسیار گرم می­ شود و در فصول سرد نیز به علت کوتاه بودن طول روز، از دست دادن گرمای شبانه­ی درون بناها بیش­تر از جذب گرمای ناچیز روزانه­ی زمستانی است (منبع پیشین: ۱۸۵).
در مناطقی که دارای دو دوره­ آب­وهوایی گرم و سرد هستند، نفوذ تابش خورشید به درون بناها در فصول سرد، ضروری و در فصول گرم غیرضروری است. بنابراین، در این مناطق با تعبیه­ی سایبان­ها متحرک می­توان ورود تابش خورشید به درون ساختمان را با توجه به دوره­ های گرم و سرد کنترل کرد.
۱- ۶- ۵- محاسبه­ی عمق سایبان
برای محاسبه­ی عمق سایبان­های افقی می­توان از رابطه­ زیر استفاده کرد:

D : عمق سایبان برحسب متر.
h : طول سایه برحسب متر.
Z : سمت تابش.
N : زاویه­ی بین خط عمود بر پنجره و جنوب حقیقی.
β : زاویه­ی تابش (علیجانی، ۱۳۷۳: ۵۸).
برای محاسبه­ی عمق نفوذ پرتوهای خورشید به درون ساختمان می­توان از رابطه­ زیر استفاده کرد:

L : عمق نفوذ پرتوهای خورشید به درون ساختمان برحسب متر.
H : ارتفاع سقف پنجره تا کف ساختمان برحسب متر.
β : زاویه­ی تابش (منبع پیشین: ۶۰).
برای محاسبه­ی عمق سایبان­های عمودی می­توان از رابطه­ زیر استفاده کرد:

Dv : عمق سایبان برحسب متر.
W : عرض سایه برحسب متر.
Z : سمت تابش.
N : زاویه­ی بین خط عمود بر پنجره و جنوب حقیقی (کسمایی، ۱۳۸۴: ۵۴).
۲- ۶- ۵- سایبان­های طبیعی
در فصول گرم نماهای شرقی و غربی ساختمان بیش­ترین مقدار تابش خورشید را دریافت می­ کنند. بنابراین، با توجه به بیشینه­ی دمای روزانه هوا در ساعات پس از نیم­روز می­توان با کاشت درخت، بوته و پرچین در نمای غربی ساختمان از تابش مستقیم خورشید جلوگیری کرد. نصب داربست سایبانی نیز با به وجود آوردن سایه بر روی دیوارها مانع بازتاب تابش پخش­شده از سطح زمین به سمت آن­ها می­ شود. فرش کردن بخشی از حیاط ساختمان با پوشش گیاهی کم­تر مورد توجه قرار گرفته است. در صورتی که پوشش گیاهی طی فرایند تبخیر و تعرق - با کاهش گرمای محسوب^[۲۱۷] و تبدیل آن به گرمای نهان^[۲۱۸] در خنک کردن محط نقش بسیار مؤثری ایفا می­ کند (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۷۵).
برای آب­وهوای دارای دو دوره­ گرم و سرد، کاشت گیاهان خزان­دار (برگ­ریز) در نمای جنوبی بنا بسیار مناسب است؛ زیرا در فصول گرم بر روی ساختمان سایه می­اندازند و در فصول سرد نیز به علت ریزش برگ­هایشان از جذب تابش خورشید جلوگیری نمی­کنند. کاشت درختان بلند در نمای جنوبی برای ایجاد سایه بر روی دیوار و بام مناسب است. در مقایسه، درختان کوتاه­تر و همیشه­سبز برای نمای غربی مناسب­ترند؛ زیرا هم زاویه­ی تابش در ساعات پس از نیم­روز کم­تر است و هم این­که خورشید در زمستان کم­تر به دیوارهای شرقی و غربی می­تابد (قبادیان و مهدوی، ۱۳۸۰: ۱۰۸).
۷- ۵- نقش بام­های مسطح و شیب­دار در جذب تابش خورشید
بام­های مسطح در فصول سرد، کم­ترین و در فصول گرم، بیش­ترین مقدار تابش خورشید را دریافت می­ کنند. این مقدار در فصول سرد حتی کم­تر از مقدار تابشی است که دیوارهای جنوب شرقی و جنوب غربی دریافت می­ کنند (کسمایی، ۱۳۸۴: ۲۸).
بام­های شیب­داری که راستای آن­ها شرقی - غربی است، در فصول گرم و بام­هایی که شیب آن­ها جنوبی است، در فصول سرد تابش بیش­تری را دریافت می­ کنند. همچنین، سطوح شیب­داری که شیب آن­ها شمالی است، در تمام فصول کم­ترین مقدار تابش خورشید را دریافت می­ کنند (منبع پیشین: ۲۹).
۸- ۵- نسبت سطح بیرونی به حجم بنا
نسبت سطح بیرونی به حجم^[۲۱۹] بنا، یکی از راه­های ارتباط بین سطح بیرونی ساختمان و فضای درونی آن است. این نسبت برای مقایسه­ بناهایی که از نظر شکل با یکدیگر متفاوتند ولی از نظر حجم باهم برابرند، مورد استفاده قرار می­گیرد. در مورد بناهایی که حجم آن­ها باهم برابر است هرچه شکل ساختمان فشرده­تر باشد مقدار هدر رفتن انرژی کم­تر است. کاهش سطح مرتبط با فضای بیرونی منتقل کردن گرما از طریق رسانش^[۲۲۰] را کاهش می­دهد. در میان بناهای معمول، کم­ترین نسبت سطح بیرونی به حجم را به پلان مربع با بلندی برابر با نصف هر یک از ضلع­هایش با سقف مسطح دارد. در بناهایی که سقف آن­ها شیب­دار است در محاسبه­ی نسبت سطح بیرونی به حجم بنا، حجم زیر سقف نیز مورد نظر است. این نسبت را می­توان با یکپارچه و متراکم کردن فرم ساختمان و کم کردن سطوحی مانند درب و پنجره - که گرما را به سرعت به درون ساختمان هدایت می­ کنند - کاهش داد (قبادیان و مهدوی، ۱۳۸۰: ۱۱۸).
۹- ۵- بالا بردن ضریب بازتاب سطوح بیرونی روبه­روی پنجره­های در معرض تابش زمستانی
تابشی که از پنجره وارد ساختمان می­ شود، فقط به تابش مسقیم خورشید محدود نمی­ شود. بلکه تابش پراکنده و پراکنش پرتوهای رسیده به سطوح خارجی بنا را هم دربر می­گیرد. عمده­ترین سطوح، سطح زمین و سطح بناهای پیرامونی است. مقدار پخش پرتوهای خورشید در یک دیوار قائم که نور را کاملاً پراکنده می­ کند برابر با یک دوم پراکنش از سطوح تراز با آلبدوی^[۲۲۱] یکسان است (منبع پیشین: ۱۰۶). به ضریب بازتاب زمین آلبدو می­گویند (کاویانی و علیجانی، ۱۳۸۳: ۵۶۹). بنابراین، در صورتی که نمای جنوبی بنا در تابستان در زیر چتر سایه قرار داشته باشد می­توان مصالحی را به کار برد که دارای آلبدوی بیش­تری باشد؛ زیرا هنگام صبح و عصر که زاویه­ی تابش خورشید کم­تر است پخش تابش در سطوح قائم بیش­تر از سطوح تراز است. این ویژگی به­ ویژه در عرض­های جغرافیایی بالا و در جهت­های جنوب و غرب و می­توان گرمای ساختمان را تا حدی افزایش داد. استفاده از صفحات پراکنش برای پنجره­های رو به شرق، جنوب شرق و جنوب غرب نیز مناسب است. سطوح بیرونی با آلبدوی بسیار بالا موجب می­ شود تابش بیش­تری از پنجره وارد ساختمان شود. چنین سطوحی دمای فضای درونی ساختمان را در فصول گرم به شدت بالا می­برند. به همین علت، استفاده از سطوح پراکنش متحرک در مناطق سردسیر توصیه می­ شود (طاوسی، ۱۳۹۰: ۱۷۱). در جدول ۵ ضریب بازتابندگی سطوح مختلف نشان داده شده است (احمدی­نژاد، ۱۳۸۴: ۸۳).
جدول ۵: ضریب بازتابندگی سطوح مختلف

وَ ضَرَبَتْ إِلَى مُحَارَبَتِهِ بُطُونَ رَوَاحِلِهَا.(نهج البلاغه-خطبه ۱۸۵)عرب از هر سو براى جنگ با وى به راه افتاد.
کنایه از شتاب اعراب در جنگ با پیامبر “ص” است چون ضربه زدن به شکم شتران باعث تسریع در حرکت آنان مى گردد.( ابن ابی الحدید ؛ ۱۳۷۹-۱۳۶۸: ۱۰/ ۱۶۵)
آنگاه که امام (ع) بر منبر مسجد کوفه مشغول سخنرانى بود در بین سخنان خویش مطلبى اظهار داشت که “اشعث بن قیس” گفت: یا “امیرالمومنین” این مطلب که تو مى گویى علیه توست نه به نفع تو. حضرت لحظه اى نگاه خود را پایین انداخت، و سپس گفت: مَا یُدْرِیکَ مَا عَلَیَّ مِمَّا لِی عَلَیْکَ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ لَعْنَهُ ٱللَّاعِنِینَ حَائِکُ ابْنُ حَائِکٍ مُنَافِقُ ابْنُ کَافِرٍ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَسَرَکَ ٱلْکُفْرُ مَرَّهً وَ ٱلْإِسْلَامُ أُخْرَى‏…( نهج البلاغه- خطبه ۱۹)
تو را که آگاهانید که سود من کدام است و زیان من کدام؟ که لعنت خدا و لعن لعنت کنندگان بر تو باد! اى متکبر متکبرزاده! منافق کافرزاده! یکبار در مهد کفر اسیر گشتى، بار دیگر در حکومت اسلام به اسیر درآمدى.
عبارت حَائِکُ ابْنُ حَائِکٍ ، کنایه از نقصان عقل او و ناتوانى اش در قرار دادن هر چیز به جاى خویش و تاکید بر ناشایستگى او در اعتراض بر امام است. چون حرفه ى “بافندگى” در مظان نقصان عقل است، از آن رو که ذهن بافنده اغلب متوجه کار خویش و در تب و تاب ترتیب و تنظیم رشته نخهاى متفرق است که نیازمند حرکت دستان و پاهاى او بوده است و هر کس در این حال وى را مشاهده کند، در مى یابد که او از اطراف خویش غافل و نسبت به محیط اطراف ابله و نادان است.
در توجیه دیگرى گفته شده است از آن جهت که بافنده، اهل معامله با زنان و کودکان و همواره در ارتباط با آنان است، به همین دلیل تردیدى در کمبود عقل او نیست، همچنین گفته شده است که علت ایراد گرفتن حضرت به وى به خاطر شغل بافندگى، بدین خاطر است که این حرفه اى پست و فرومایه و مستلزم کمى و خساست همت و مشتمل بر بعضى خلقیات ناشایست است و صاحب آن در مظان دروغ و خیانت مى باشد. روایت شده است که رسول خدا "ص” مقدارى پنبه را براى بافتن به بافنده اى از “بنى نجار” داد و او پیوسته کار را به تاخیر مى انداخت. رسول خدا “ص” در تقاضاى جامه ى خویش مرتب مراجعه مى کرد ولى او کار را به تاخیر مى انداخت تا اینکه پیامبر “ص” از دار دنیا رحلت فرمود. به هر حال دروغ، راس نفاق است و صاحب حرفه اى که مقتضاى کار آن چنین باشد را اقتضاى اعتراض در چنین مقامى نیست.
البته در خود “اشعث” اختلاف است که آیا واقعا به حرفه ى بافندگى مشغول بود یا نه، گروهى روایت کرده اند که او و پدرش برد یمانى مى بافتند که اگر چنین باشد این سخن کنایه است. اما گروه دیگرى قایلند که او بافنده نبود بلکه از فرزندان یکى از پادشاهان قوم “کنده” و از بزرگان آن قبیله بود و توصیف حضرت از آن جهت است که وى در هنگام راه رفتن دو سر شانه ى خود را تکان مى داد و جلوى دو گام خود را به هم نزدیک و دو پاشنه پاى خود را دور از هم مى گذاشت و این نحوه راه رفتن به “حیاکه” معروف است … (همان منبع: ۱/۳۲۳)
ٱلْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ‏.( نهج البلاغه-حکمت ۱۴۰) آدمى نهفته در زیر زبان خویش است.
تقدیر آن “حال المرء” است و مضاف به سبب علم به آن حذف شده است یعنى در حال عدم نطق، حال او پوشیده و پنهان است، “ تَحْتَ لِسَانِهِ” کنایه از سکوت اوست بدان جهت که ارزش آدمى به اندازه ى عقل و خرد اوست و مقدار عقلش از ارزش سخنش هویدا مى گردد. پس اگر چون حکیمان سخن گوید، جزو آنان قلمداد مى شود و اگر چون سفیهان تکلم کند، در ردیف آنان خواهد بود و یا در رده اى بین آن دو بر حسب کلامش. (بحرانی ؛۱۳۷۳ : ۵/۳۲۷)
لَوْ لَا حُضُورُ ٱلْحَاضِرِ وَ قِیَامُ الْحُجَّهِ بِوُجُودِ ٱلنَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى ٱلْعُلَمَاءِ أَنْ لَا یُقَارُّوا عَلَى کِظَّهِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا…( نهج البلاغه، خطبه ۳) اگر این بیعت کنندگان نبودند، و یاران، حجّت بر من تمام نمى‏نمودند، و خدا علما را نفرموده بود تا ستمکار شکمباره را برنتابند و به یارى گرسنگان ستمدیده بشتابند، رشته این کار را از دست مى‏گذاشتم‏
کِظَّهِ ظَالِمٍ شکمبارگى ظالم کنایه از شدت ظلم او و گرسنگى مظلوم کنایه از کثرت مظلومیت اوست. (همان منبع: ۱/۲۸۶)
فَشُدُّوا عُقَدَ ٱلْمَآزِرِِ وَ اطْوُوا فُضُولَ ٱلْخَوَاصِرِ .( نهج البلاغه-خطبه ۲۱۱)
پس میان را استوار ببندید و زیادت دامن را براى کار در چینید! که نتوان هم نقش مهترى بر صفحه ى اندیشه بست و هم بر خوان مهمانى آسوده نشست.
جمله ى نخست کنایه از تلاش و کوشش در راه اطاعت از اوامر الهى است و جمله ى دوم کنایه از رها کردن و ترک تمتعات و لذایذى است که افزون بر نیاز باشد زیرا پهلوها و شکمها در صورتى که بیش از نیاز لازم آکنده از ماکول و مشروب شود، فربه و سمین مى گردد.
إِذَا بَلَغَ النِّسَاءُ نَصَّ ٱلْحَقَائِقِ فَالْعَصَبَهُ أَوْلَى وَ یُرْوَى نَصُّ ٱلْحِقَاقِِ .( غریب کلامه-ص ۴٫)
چون زنان به “ نَصُّ الْحِقَاقِِ” رسیدند خویشاوندان پدرى به آنان اولى ترند.
بنا بر قول “شریف رضى” نص الحقاق نیز روایت شده است. نص، نهایى ترین قسمت یک چیز است. النص فى السیر بیشترین مقدار طاقت چارپا در سیر است. نصصت الرجل عن الامر به معنى کنجکاوى در حال او براى استنباط اوضاع اوست و مراد از نص الحقائق، سن بلوغ است که پایان دوره کودکى است و وقتى است که به سن بزرگى مى رسند. این یکى از فصیح ترین و غریب ترین کنایات در اداى مفهوم بلوغ است. امام (ع) مى فرماید: وقتى زنان به سن بلوغ رسیدند “عصبه ى” محرم با او نظیر برادران و عموها در تصمیم ازدواج او بر مادرش اولویت دارند.
حقاق به معنى جدال و مخالفت مادر با “عَصَبَهُ” است و اینکه هر یک خود را بر حق و شایسته ى قضاوت و تصمیم بداند. هنگامى که مى گویند حاققته حقاقا به معنى: جادلته جدالا است. بر اساس قول دیگرى نص الحقائق به معنى بلوغ فکرى و ادراک است و منظور آن حضرت، رسیدن زن به مرحله اى است که حقوق و احکام الهى بر او واجب مى گردد. به اعتقاد “ابن ابى الحدید” منظور از نص الحقائق در اینجا بلوغ زن است در حدى که آماده ى ازدواج گردد و قدرت تصرف در اموال و حقوق خویش را داشته باشد و این از باب تشبیه به شتران حقاق است چون حقاق جمع حقه و حق به معنى شترى است که سه سال آن کامل شده و وارد چهارمین سال عمر خویش گردیده است و در این هنگام است که مى توان بر پشت آن سوار شد و به نهایت سرعت خود مى رسد.
بنابراین از دو قول بالا قول اول بر مبناى کنایه و قول دوم بر مبناى استعاره است. ( ابن ابی الحدید ؛ ۱۳۷۹-۱۳۶۸: ۱۹/ ۱۰۸)

أَسْهِرُوا عُیُونَکُمْ وَ أَضْمِرُوا بُطُونَکُمْ وَ اسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَکُمْ وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَکُمْ وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِکُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا.( نهج البلاغه-خطبه ۱۸۲)
چشمهاى خود را به شب بیدار دارید و شکمهاى خویش را با اندک خوردن به لاغرى درآرید! قدمهاى خود را به کار افکنید و مالهاى خویش را در راه خدا هزینه کنید! از تن هاتان بگیرید و به جانهاتان ببخشید و در بخشیدن از این بدان بخل مورزید!
امر به بیدارى در شب کنایه از شب زنده دارى و عبادت در شب است بر اساس آیه ى شریفه ى و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا [ سوره ى دهر، آیه ى ۲۶٫ ] و اختصاص عبادت به شب در این جملات از آن روست که شب مظان خلوت با خدا و کناره گیرى از سایران و روز جولانگاه عبادات دیگرى چون جهاد و کسب معاش براى تامین زندگى خانوادگى است. خالى نگهداشتن شکم کنایه از روزه دارى است. بکارگیرى پاها کنایه از قیام براى نماز است. انفاق اموال کنایه از پرداخت صدقات و زکات در راه خداست و برگرفتن پاره اى از تن کنایه از ذوب کردن آن با روزه و نماز است، چون مبالغه در تربیت جسم مستلزم حب دنیا و اقبال بر لذات آن است و ذوب کردن جسم بدین معنى کرامت بر روان است با ملکات و فضایل و قرب الى الله و در بیان اینکه به زحمت انداختن جسم بخشش بر روح است، ترغیب و ایجاد انگیزه براى تحقق این معناست. ( همان منبع: ۳/ ۴۰۷)
وَ لَوْ کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ أَهْلَ قُوَّهٍ لَا تُرَامُ وَ عِزَّهٍ لَا تُضَامُ وَ مُلْکٍ تَمْتَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ ٱلرِّجَالِ وَ تُشَدُّ إِلَیْهِ عُقَدُ ٱلرِّحَالِ لَکَانَ ذَلِکَ أَهْوَنَ عَلَى ٱلْخَلْقِ فِی الِاعْتِبَارِ.( نهج البلاغه-خطبه ۲۳۴)
اگر پیامبران را نیرویى بود که با آن به ستیز نتوان برخاست و عزتى که از آن نتوان کاست و پادشاهی که مردمان گردن به سوى آن کشند و آرزومندان رخت بر اشتران بسته، روى به سوى آن نهند بر مردمان آسانتر بود که از قدرت آنان عبرت پذیرند. لیکن در چنین حال، ایمانشان یا از بیم جان بود یا امید بدست آوردن نان.
عبارت مُلْکٍ تَمْتَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ تُشَدُّ إِلَیْهِ عُقَدُ الرِّحَالِ کنایه از اقتدار حکومت است چون حکومت اگر قوى و پرشوکت باشد، مایه جلب آمال و آرزوها است و سر و گردن مردمان براى نیل به اهداف به سوى آن دراز مى گردد و بارها بدان سوى بسته مى شود. (همان منبع: ۴/۲۷۷)
خطاب به “معاویه“:
وَ ذَکَرْتَ أَنَّهُ لَیْسَ لِی وَ لِأَصْحَابِی عِنْدَکَ إِلَّا السَّیْفُ فَلَقَدْ أَضْحَکْتَ بَعْدَ اسْتِعْبَار.( نهج البلاغه-نامه ۲۸)
و گفتى که من و یارانم را پاسخى جز شمشیر نیست. راستى که خنداندى از پس آنکه اشک ریزاندى!
جمله ى آخر، کنایه از آن است که تهدید فردى همچون امام على "ع” مستلزم بیشترین شگفتى است. چون خنده ى پس از گریه قاعدتا ناشى از امرى بسیار غریب است و مانند مثلى براى استهزا مى باشد و گفته شده که معناى آن چنین است: آن کس که این سخن را از تو شنید پس از آنکه براى اعمال تو بر دین بسى گریست، از فرط تعجب به خنده افتاد. (بحرانی ؛۱۳۷۳ : ۴/۴۴۵)
خطاب به “عبدالله بن عباس” که والى “بصره” از طرف آن حضرت بود: وَ اعْلَمْ أَنَّ ٱلْبَصْرَهَ مَهْبِطُ إِبْلِیسَ وَ مَغْرِسُ الْفِتَن‏.( نهج البلاغه-نامه ۱۸)
بدان که “بصره” فرود آمد نگاه شیطان است و رستنگاه آشوب و عصیان.
مَهْبِطُ إِبْلِیسَ کنایه از این است که “بصره” جولانگاه آراى باطل و تمایلات فاسدى است که از “ابلیس” سر زده و مایه ى انگیزش فتنه هاى فراوان است. (همان منبع : ۴۴۵)

۳-۵-۳کنایه در مرکب “کنایه از نسبت":

ٱلْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُم‏( نهج البلاغه-نامه ى ۲۷) مرگ به پیشانیهاتان چسبیده است.
یعنى مرگ به پیشانى شما بسته شده و گره خورده است. این پیوند، اشاره به حکم لا یتخلف خداوند دارد که ناچار هر موجود جاندارى را فرا مى گیرد. پس جمله مزبور کنایه از لزوم مرگ است و به جاى آنکه مرگ را به انسان نسبت دهد، به جمجمه یا ناصیه ى انسان نسبت داده است. وجه این اختصاص در شرف و عزت ناصیه ى انسان نسبت به سایر اعضا و جوارح اوست، همچنان که در آیه ى شریفه فیوخذ بالنواصى و الاقلام [رحمن؛ آیه ى ۴۱] به آن اشاره شده است. (همان:۴۲۵) وَ مَا سِوَى ذَلِکَ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ نَبِیَّهُ( صلى‏الله‏علیه‏وآله)فَعَلَّمَنِیهِ وَ دَعَا لِی بِأَنْ یَعِیَهُ صَدْرِی وَ تَضْطَمَّ عَلَیْهِ جَوَانِحِی . ( نهج البلاغه- خطبه ى ۱۲۸)و جز این، علمى است که خدا آن را به پیامبرش آموخت و او مرا یاد داد و دعا کرد که سینه ى من آن را فراگیرد و دلم آن علم را در خود پذیرد.
در بر گرفتن محتواى دانش به این اعتبار که مشتمل بر قلب مى باشد، (همان منبع : ۳/۱۴۰)به ‘جوانح’ نسبت داده شده است.
اغراض کنایه:
آوردن کنایه مى تواند معلول یکى از اغراض ذیل باشد:
۱- قصد مدح.
۲- قصد ذم.
۳- ترک لفظى و آوردن لفظى شایسته تر.
۴- ترک استعمال الفاظ قبیح و ناشایست از نظر اخلاقى.
۵- قصد مبالغه.
۶- قصد اختصار.
۷-قصد مدح. .(کمره ای ؛۱۳۵۶: ۱/ ۱۰۸)

این جنگ دارای اهمیت فزایندهای در پروسه تحول در سیاستخارجی ایالات متحده محسوب شده ؛ چرا که اولین خروج نظامی این کشور از قارهاش بشمار رفته. این خروج نظامی تاحدی منافی دکترین انزواگرایی آمریکا تلقی میشود. در چارچوب نبرد مزبور آمریکا سه ماه در آمریکای لاتین (کوبا) به جنگ با اسپانیا مبادرت کرد که در نهایت به سلطهی اسپانیا بر مستعمراتش در قارهی آمریکا خاتمه داد. اما نتایج نسبتا خوبی برای ایالات متحده رقم خورد؛ آمریکا از قبل معاهدهی ترک مخاصمهای که در پاریس به امضاء طرفین رسید، مالکیت مناطق غربی اقیانوسیه، آمریکای لاتین، جزیره گوام و پورتوریکو را بدست آورد، مضاف اینکه مالکیت مجمع الجزایز فیلیپین نیز به ازای ۲۰ میلیون دلار را از اسپانیا خریداری نمود. بعد از این جنگ آمریکا نیز در زمره استعمارگران جلوه نمود. (شولزینگر،۱۳۷۹ : ۷۴)

ب. بررسی متغیرهای مؤثر بر فرهنگ استراتژیک آمریکا در جنگ با اسپانیا
- متغیر فرهنگی و ایدئولوژی
نکتهی اول اینکه دخالت ایالاتمتحده به شدت تحت تأثیر مکتب جفرسونیسم است. در این اندیشه گسترش و تعمیق دموکراسی در داخل و ضرورت گسترش آن در خارج بسیار مورد تأکید بود (کیوان حسینی ،۱۳۹۱ :۴۰ ). ایالات متحده دخالت خود را با مضامینی چون حمایت از آزادیخواهی و استقلال که خود را سردمدار آن برمیشمرد، در نظر افکار عمومی روایت میکرد. البته این سیاست اعلانی بسیار هم مبالغهآمیز نبود، چرا که دقیقا در سالهای ۱۸۳۷اسپانیا در کوبا اقدام به چنین جنایتهایی کردهبود و تنها چیزی که آن را از گزند تهاجم نظامی آمریکا دور نگهمیداشت نظام دموکراتیک داخلیاش بود. اما در این سال حکومت خودکامه داخلی اسپانیا عامل اصلی توجیه جنگ بود و اعمال جداییطلبان نه تنها شورش تلقینشد، بلکه تلاش برای اعاده آزادی معنا شد. این امر باعث جبههگیری افکارعمومی آمریکائیان نسبت به آن گشت.( هانتیگتون ۱۳۸۴ : ۷۶) البته لازم است در این ارتباط به اثر بخشی اسطوره عمو سام در محق دانستن خود برای اعادهی دموکراسی و آزادیهای دموکراتیک و نهایتا متمدن نمودن کوبا اشاره داشت ( مظفر پور، ۱۳۸۲: ۵۶ )
دومین نکته به تهییج افکارعمومی مربوط میشود. ۱۹۸۹ سالی پر از شگفتی از نظر انقلاب ارتباطات بوده است. به عقیدهی کنن علت ورود آمریکا به صحنه نبرد با اسپانیا در سایه نقشآفرینی نافذ افکارعمومی متاثر از اخلاقگرایی و وطنپرستی است. (Kennan,1952 :19) در این سال در پی سیاست باسواد کردن کارگران ساده، دو روزنامه در آمریکا منتشر شد که شمارگان بالای آن حکایت از میزان بهروه وری مردم از آن روزنامهها میکرد . روزنامه دیلی میل با سردبیری لرد نورد کلیف برای کارگران نیمه ماهر و نوشته های رندولف هرست در قالب روزنامهنگاری زرد برای کارگران ساده منتشر میشد. درطول مبارزات کوبائیها این روزنامهها سرشار از گزارشهای بهروز از رشادت کوبائیها و جنایات اسپانیاییها بود که با تصاویر، مستند میشد و به موج منفی نسبت به اسپانیا در نزد افکار عمومی آمریکا دامن میزد. دومین اتفاق اختراع و کاربردی نمودن تلگراف بیسیم توسط گوگلی مارکون بود که البته در صحنه نبرد از آن استفاده نظامی هم شد. تمام این اتفاقات باعث این شد که مردم بیش از گذشته (جنگ داخلی) در صحنه نبرد قراربگیرند و نسبت به آزادی قاره آمریکا احساس مسئولیت بیشتری داشته باشند.(Ibid:20)
مورد بعد به مقولهی «اسطوره بازار» مربوط میشود. آمریکا بعد از پشت سر گذاشتن جنگ داخلی و آرامش نسبی در داخل به رشد اقتصادی و صنعتی زیادی دست یافت . از نظر منطق سرمایه داری این دولت آنچه که موجب سرزنده بودن اقتصاد این کشور میشد، سیاستهای تجارت آزاد بدون در نظر داشتن معافیتهای استعماری بود . از سوی دیگر، آمریکا بعد از سال ۱۸۶۵ بدنبال بازارهای فروش محصولات و خرید موادخام بود. از این رو راه به سمت اروپا با توجه به نگاه بدبینانهای که نسبت به آن وجود داشت، کمی دشوار به نظر میرسید. اما در اولین گامها خواستار آزمون سرزمینی در مجاورت خود بود. برای همین است که بسیاری از اندیشمندان جنگ با اسپانیا را در قالب مفاهیمی چون «نفوذ امپریالیستی» ایالاتمتحده قلمدادکرده و بر این مبنا به نقشآفرینی اسطورهی بازاربه عنوان یکی از اسطورههای مؤثربر سیاستخارجی این دولت تأکید دارند. (م.ک:هانتیگتون ۱۳۸۴ : ۱۷۵) نکتهی دیگر به اعزام نیرو از سوی آمریکا مربوط میشود. در پی اعلان جنگ از سوی کنگره، نیروی نظامی این دولت هر چند در آن زمان ثابت و همیشگی نبود ، به سرعت آماده شد. در این میان افراد ایالتهای جنوبی اقبال بیشتری نسبت به سایرین از خودشان نشان دادند. بهطوریکه هانتیگتون مینویسد: جنوبیها این فرصت را برای جبران مافات جنگ داخلی غنیمت شمردند. (همان : ۱۷۶) اما از سوی دیگر، شور و هیجان مزبور از منظر تقویت موج ناسیونالیزم و میهنپرستی نیز مورد توجه قرار گرفته است. (همان : ۱۷۷)

• • متغیر تکنولوژی و تسلیحات :

صحنه نبرد با اسپانیا، برای آمریکا به معنای عرصهی آزمون دوبارهی رموز موفقیت و پیروزی بود که در جنگ داخلی به آن دست یافتهبود. ایالات متحده در این مقطع نیز بر توانمندی های تکنیکی خود در صحنهی نبرد تأکید بسیاری داشت و البته همین امر نیز موفقیت آن را بدنبال داشت.( Harris , 2008 : 95) ایالات متحده بعد از جنگ داخلی و در سایه هویت تازه شکلگرفته ملی، توانسته بود به توانمندیهای اقتصادی و صنعتی زیادی نائل آید. نیروی نظامی آمریکا بعد از شناسایی اهمیت راهبردی نیروی دریایی و به خصوص کشتیهای جنگی و زیردریاییها در جنگ داخلی که موجب فلج شدن صادرات و واردات به کنفدراسیون جنوبی شد؛ اقدام به ساخت زیردریایی و ناوهای جنگی کردند. اولین ناو جنگی آمریکا که با نیروی بخار کار میکرد با نام پریستون ساختهشد که نمونه منحصربفرد کشتیهای بخاری وجنگی بود ( عقلمند، ۱۳۸۰: ۴۳ ) در مقابل، اسپانیا (و سایر دولتهای اروپائی) به تکنولوژی که آمریکا در جنگ داخلی بکار گرفته بود؛ بیتوجه بود؛ و مانند قبل همچنان بر تاکتیکهای فردی و سلحشوری در جنگ میاندیشید. در حالی که آمریکا به فکر تاکتیکهای موفق با بهره گرفتن از قدرت آتش و سرعت بخشیدن به جنگ بود. سرعت بخشیدن به جنگ از سوی آمریکا به دو دلیل میسر شد : بعد مسافت خط مقدم از سرزمین اصلی که این فاصله کوتاه در مقایسه با فاصله اسپانیا تا کوبا امکان ترابری سریع نیروها و مهمات را به آمریکائیان میداد. دوم استفاده از ابتکارات علمی جدیدی در صحنه نبرد مانندتلگراف بیسیم. استفاده از این دست از تکنولوژیها باعث افزایش سرعت تبادل اطلاعات و سرعت بخشی به تصمیمگیری میشد. استفاده از کشتیهای بخاری نیز برای ترابری نیروها و مهمات بسیار کارآمد بود و باعث سرعتبخشی به جنگ بود. همه این عوامل باعث سرعت فزایندهی روند جنگ و تشدید حالت تهاجم بخشی به آن شد؛ که در نهایت نیز همین امر پیروزی این کشور را در پی داشت. (Rhodes,1996: 84)
سوم : جنگ اول جهانی (۱۹۱۴-۱۹۱۸ )
الف. نکات کلی
جنگ اول جهانی در اوت ۱۹۱۴ و با اعلان جنگ از سوی اتریش به مجارستان آغازشد و در نوامبر ۱۹۱۸ با شکست دول محور پایان یافت. این جنگ از چندین بعد منحصربفرد بود . بسیاری این جنگ را اولین جنگ مدرن و فراگیر قلمداد مینمایند. در این نبرد علاوه بر سرزمینهای اروپائی، قاره افریقا، خاورمیانه و تا حدود کمی چین و جزایر اقیانوس آرام صحنه کارزار بود.(نقیب زاده، ۱۳۶۸ : ۱۳۶-۱۳۵ ) در بعد تکنیکی و راهبردی برای اولینبار از سلاحهای شیمایی و بمبارانهوایی استفادهشد. و در فرجام جنگ نقشهی سیاسی بخشی از مناطق جنگی بکلی تغییرکرد بهگونهای دیگر از پادشاهی عثمانی، هوهنزولون، هابسبورگ و رومانوف خبری نبود. آمریکا سه سال بعد از شروع جنگ و در پی غرق شدن ۵ کشتی تجاری به آلمان اعلان جنگ داد و رسماً به دایرهی متفقین پیوست. البته شایان توجه است که در سال ۱۹۱۵ در پی غرق کشتی تجاری – انگلیسی لوزیتانیا توسط آلمانها که ۱۲۸ تبعه آمریکائی نیز در آن بودند؛ افکار عمومی آمریکائیها در جهت پیوستن به جنگ و نفی سیاست بیطرفی، تا حدودی تحریک شدهبود. انهدام ۵ کشتی دیگر به صورت عملی زمینه را برای پیوستن آمریکا به جنگ فراهمنمود. (حمیدی نیا ، ۱۳۸۱: ۱۸۳) . با ورود آمریکا به جنگ کفهی ترازو به نفع متفقین حرکت کرد و یک سال بعد جنگ با پیروزی آنها پایان پذیرفت.(نقیب زاده، ۱۳۶۸ : ۱۵۶ )
ب. بررسی متغیرهای مؤثر بر فرهنگ استراتژیک آمریکا در ورود به جنگ اول جهانی
- متغیر فرهنگی و ایدوئولوژی
تمایل آمریکا به همکاری با متفقین دارای ریشهی فرهنگی بود. آمریکائیها بواسطهی زبان، میراثفرهنگی – سیاسی و تا حدودی مذهبی به بریتانیائیها نسبت به آلمانها گرایش بیشتری داشتند. بعد از این نکته، نظام سیاسی خودکامه آلمانها دومین علت دوریگزینی آمریکا از آن و نزدیکیش به متفقین به ویژه بریتانیا محسوب میشد.(رنوون ، ۱۳۶۹ : ۷۹ ) علت دیگر تمایل به سمت متفقین از اسطورهبازار نشات میگرفت و بیشتر متناظر با منافع اقتصادی حاصل از جنگ اول جهانی برای آمریکا بود. ویلسون در ابتدای جنگ طی نطقی بیطرفی اقتصادی آمریکا را در این جنگ اعلامداشت و نیز تأکیدکرد که این دولت در طول جنگ به هیچ کدام از کشورهای متخاصم کمک مالی و اقتصادی نمیکند. اما این امر مانع از صادارات مستقیم موادغذایی و تسلیحاتی به کشورهای متفق نشد.کشورهای متخاصم که طول جنگ را کوتاه ارزیابی میکردند با بهره گرفتن از منابع داخلی خود اقدام به خرید اقلام مورد نیاز از ایالات متحده کردند. البته در این برهه آلمان در محاصرهبود؛ و این مانع در امر صادرات به آن کشور نیز میشد. اما صادرات از سال ۱۹۱۵ آهنگ با سرعتتری را در پیشگرفت. با به درازا کشیدن جنگ و تهیشدن منابع اقتصادی داخلی کشورها صادرات با مشکلات تأمین اعتبار از سوی متفقین روبهرو شد، این امر باعث رکود در صنعت ایالاتمتحده میشد.بنابراین ویلسون دیگر سیاست بیطرفی اقتصادی را به نفع منافع اقتصادی ایالات متحده ارزیابی نمیکرد، لذا به بانکها اجازه گشایش اعتبار به نفع متفقین را داد. از سال ۱۹۱۷ و بواسطه این دستور حجم صادرات آمریکا چندین برابر شد. (همان : ۸۳ ) صادرات آمریکا بواسطهی راه های دریایی امکان پذیربود و آلمان برای ایجاد خلل در تجارت دریایی آن دولت اقدام به غرق کردن کشتیهای تجاری (که البته استفاده نظامی از آن میشد) نمود. آمریکائیها برحقوق آزادی دریاها تأکید داشتند، چرا که مهمترین معبر تجاری خویش را در خطر میدیدند، با اصرار آلمانها بر انهدام کشتیها ، ویلسون نیز به آلمان اعلان جنگ داد.( حمیدی نیا ، ۱۳۸۱ : ۱۸۳ )
نکتهی بعد به نوعی باور به اسطورهای آمریکائی به کاربست الگوی توازن قوا در تأمین امنیت مطلوب مربوط میشود. این دولت به تجربه دریافته بود که امنیت آن در سایهی عملکرد صحیح توازن قوا در اروپا تامین میشود. در آن زمان این سواری مجانی از سوی بریتانیا انجام میشد. در ابتدای جنگ آمریکا جنگ میان دو متخاصم را به نفع خود میدانست. با تضعیف قوای دوگروه ضمن اینکه توازن قوا از سر ضعف پدیدمیآمد، تهدید جدی دیگری از سوی اروپا متصور نمیشد و بنابراین، آمریکائیها خواستار صلح بدون پیروزی بودند. اما با موفقیت ارتش رایش در اوایل جنگ وگرایش وزنهیقوا به سمت آلمان، آمریکائیها امنیت خود را در معرض تهدید میدیدند. در این بین لو رفتن تلگراف آلمانیها به مکزیک نیز بر خطر موضوع افزود. از این به بعد آمریکا با هدف حذف آلمان وارد جنگ شد. (نقیب زاده، ۱۳۸۴ : ۱۵۹ )
نکتهی نهایی به چگونگی تأثیربخشی آموزهی ویلسونیسم بر انگیزههای آمریکا در ارتباط با جنگ اول جهانی مربوط میشود. در این مورد بیان شده که طرز تفکر ویلسون مبنی بر« امن سازی دنیا برای دموکراسی » وی را مجاب به ورود به عرصه کشمکش مینماید. (کیوان حسینی ، ۱۳۹۱: ۴۱) در همین مورد باید به اعلامیه ۱۴ مادهایاش توجهکرد که خواستار گسترش دموکراسی و آزادیهای فردی به سبک آمریکائی میشد. او ارزشهایی چون تعیین حق سرنوشت و تأکید بر نقش سازمانهای بین المللی را نیز در اعلامیهاش متبلور ساخت؛ امری که با آنکه جزء سیاستهای نرم آمریکا محسوب میشود، اما در عین حال مدافع منافع ملی متناظر با تجارت آزاد نیز بود؛ که در عین حال میتوانست یادآور اسطورهی بازار تلقیگردد.(همان) ابتکار عملی که ویلسون افکارعمومی را به این امر تهییج نمود دارای دو پایه بود: نخست اینکه آمریکا یک اسثتناءاست و دوم آمریکا رهبرجهان است. وی ضمن شناسایی دولت آلمان به عنوان یک دولت خودکامه و با نظام سیاسی نامشروع ، فعالیتهای متفقین را منادی آزادی و لیبرالیسم معرفینمود. و آمریکا را ملزم به کمک به گسترش و ترویج دموکراسی دانست. وی آمریکا را رهبرجهان آزاد دانست که باید نه برای خود بلکه در شرایطی که تهدید علنی علیه خویش احساس نمیکند، برای تمام مردان آزاد دنیا و با هدف تأمین امنیت و آزادیهای دمکراتیک در سراسر جهان وارد یک جنگ صلیبی شود. (کیسینجر ،۱۳۷۹ : ۸۹-۹۷ ) در خاتمه جنگ نیز ویلسون خواستار اجرای نقش بسیار فعالتری در صحنهی بین المللی شد، که البته با مخالفت کنگره و سنا از آن بازماند. نقش دولت جهادگر نیز از نقشهایی است که آمریکا برای توجیه مداخله خود در این جنگ از آن سود برد. آمریکائیها با اعلام اینکه کمک آنها در واقع نوعی فداکاری است ، خواستار این شدند که حسننیت و استثناء بودن خود را از سایر دول متخاصم و درگیر در جنگ نشان دهند. (زنجانی، ۱۳۷۷: ۱۶) از نظر مورگنتاو نقش ویلسون در آغاز عصر «جهاد در راه دموکراسی» قرار میگیرد و بیان میدارد: دورهی تاریخی(فعلی) که در آن عموما و به ظاهر، دائما قواعد اخلاقی خاص با ادعای جهانشمولی جایگزین قواعد اخلاقی عام رفتاری میشود، با جنگ ویلسون برای ایجاد جهانی امن به منظور استقرار دموکراسی آغاز شدهاست. این جنگ که همفکران ویلسون آن را «جهاد» در راه دموکراسی میپنداشتند، تصادفی نیست و اهمیت زیادی دارد. (مورگنتاو،۱۳۷۴ :۲۱۱)

• • متغیر تکنولوژی تسلیحاتی

به نظرمیرسد که در ابتدا تصمیمگیری آمریکا به اعلان جنگ، عمدتاً براساس تکیه بر توانمندیهای تکنولوژیکی در صحنهی نبرد اتخاذ شد. البته شایان توجه است که در دورهی قبل از جنگ بیشتر کشورها با آهنگ بیشتری نسبت به آمریکا اقدام به سلاحسازی و اختراع در این زمینه نمودند، که در این میان آلمان و بریتانیا پیش قراوول بودند. در سال ۱۹۱۴ آمریکا با توجه به اهمیتی که راه های دریایی برای آن کشور داشت، استراتژی توانمندسازی قوای دریایی را در پیشگرفت . (Mahnken , 2006 : 23) در این مورد بیان شده که در آغاز این جنگ ایالات متحده قویترین رزم ناوهای دریایی را در اختیار داشت . ( عقلمند ، ۱۳۸۰ : ۲۷۱) گواه این مدعا موفقیت ایالات متحده در ترابری نیروها و افراد از سرزمین خود به قاره اروپا برای مبارزه بود. آمریکا از این طریق توانست ۲ میلیلون نفر سرباز را بدون هیچ تلفاتی در خاک اروپا پیاده نماید . ( همان: ۲۷۱). اما تمام تمرکز آمریکا بر روی تواندریایی خلاصه نشدهبود، چنانچه این کشور در آغاز جنگ حدود ۱۲۴۰۰۰۰۰ تفنگ خشاب دار داشت ، در طول مدت انزوا طلبی از مخاصمه حدود ۲۸۰۰۰۰ از این نوع تفنگ را به روسیه فروخت . اما هنگام ورودش به جنگ و تا پایان جنگ کارخانه های آمریکا ۲۴۰۰۰۰۰ اصله تفنگ دیگر را ساختند. آمریکا همچنین در راستای توانمندسازی نیروهای زمینیاش در جنگ اول از تفنگ نیمه خودکار ام – ۱ نیز استفادهکرد ( همان : ۸۳-۸۱ ) مرحلهی دیگر توانمندسازیها به نیروی هوایی تعلقگرفت . در این جنگ اولین راکتها توسط آمریکائیها ساخته و کاربردی شد. ( همان: ۱۱۳ ) جنگ بازهم برای آمریکائیها نشان دهندهی اهمیت توانمندیهای تکنیکی در موفقیت راهبردی بود.
چهارم: ورود ایالات متحده به جنگ دوم جهانی(۱۹۴۵-۱۹۳۹)
الف. نکات کلی
به طور اساسی میتوان ریشه جنگ دوم جهانی را در نحوهی خاتمه یافتن جنگ اول جهانی جستجو نمود. معاهده ورسای تضیقات سنگینی را بر دوش آلمان نهاده بود، که احساسات مردم آلمان و رهبران بعد از جنگ را بشدت تحت تأثیر قرار میداد. آلمان بعد از روی کار آمدن هیتلر و ایجاد دولت تکحزبیاش به آرامی و در سایه سکوت دول متفق اقدام به زیر پاگذاشتن مفادی از قرارداد نمود و در نهایت در سال ۱۹۳۹ به خاک لهستان یورش برد. فرانسه و بریتانیا که به سبب اتحاد نظامی موظف به دفاع از لهستان در برابر حملات احتمالی بودند؛ نیز متعاقبا وارد جنگ شدند. شوروی که طی معاهدهای با آلمان متحد شدهبود نیز اقدام به پیشروی در خاک اروپا نمود که همین امر در نهایت باعث جدایی و تخاصم دو دولت مذکور شد. اما تا قبل از جدایی شوروی از آلمان صحنهی نبرد به نفع آلمان بود. آلمان و ایتالیا در سایه اتحاد افریقا توانستند بیشتر خاک اروپا را تصرف نمایند . ژاپن نیز به مدد آلمان در آسیا اقدام به یورش به چین نمود و توانست کشورهای زیادی را به تصرف درآورد. در همین حین حادثهی حمله به بندر پرل هابر اتفاقافتاد و عملا قسمت عمدهی ناوگان دریایی ایالات متحده از کارافتاد. در پی این موضوع و همچنین تیرباران سواحل کالیفرنیا توسط زیردریاییهای نازی، ایالات متحده ابتدا به ژاپن و سپس متعاقب اعلان جنگ آلمان و ایتالیا به دو کشور اخیر نیز اعلان جنگ داد و جنگ وجه کاملا جهانی بخودگرفت. با ورود آمریکا به جنگ مانند گذشته اولین اقدام تزریق مهمات و تسلیحات به صحنه نبرد اتفاق افتاد. اما ایالات متحده در اقیانوس آرام و آسیا نیز شروع به عملیات نمود و در نهایت توانست ژاپن را زمینگیر نماید. خنثیسازی خطر در آسیا کمکم زمینه را برای شکست آلمان فراهم ساخت. این جنگ در نهایت با تسلیم بی قید و شرط ژاپن در پی یورش هستهای به هیروشیما و ناکازاکی و خودکشی هیتلر در تاریخ اوت ۱۹۴۵ به پایان رسید. نتیجه جنگ ۷۰ میلیون کشته و تجربه تلخ کشتارجمعی در هیروشیما و ناکازاکی و همچنین هلوکاست بوده است (نقیب زاده،۱۳۶۸ : ۲۳۸ ). این مقطع مهمترین مقطع در تاریخ سیاستخارجی ایالات متحده است؛ چنانچه آمریکا از این تاریخ به بعد دیگر به قاره خویش بازنگشت و عصر بینالمللگرایی آن تا اکنون ادامه دارد.(همان : ۲۵۰) رهبری سیاستخارجی آمریکا در این دوره را روزولت برعهده داشت. وی بعد از ۴ بار انتخاب شدن بلاخره سه ماه مانده به پایان جنگ، براثر بیماری فوت نمود. کیش شخصیت و نوع برداشت واقعگرایانهاش نسبت به رویدادهای ۱۹۴۱ اعلان رسمی جنگ از سوی این کشور علیه دول محور، رمز تغییر سیاستانزوا به بین المللگرایی است. (کیسنجر، ۱۳۷۹ : ۸۱ )
ب. بررسی متغیرهای مؤثر برفرهنگ استراتژیک آمریکا در جنگ دوم
- نقش متغیر فرهنگی در تصمیم گیری معطوف به ورود به جنگ
بحث را با توجه به «اسطوره بازار» آغاز میکنیم. از سال ۱۹۲۷ ، بر اثر اعطای اعتبارات هنگفت و تولید محصول بیش از حد احتیاج بازار تعادل عرضه و تقاضا از میان رفته و اقتصاد آمریکا سلامت خود را از دست دادهبود( مورن، ۱۳۷۹ : ۷۲۰). اما شروع جنگ دوم جهانی فرصتی دوباره به اقتصاد آمریکا داد تا اینکه به وضعیت خود مانند جنگ اول جهانی سروسامان دهد. بنابراین در ابتدای جنگ ، آمریکا همانند سالهای پیش سیاست بیطرفی جنگی را در پیشگرفت. اما اعلام داشت که طبق قانون جدید بیطرفی، محدودیتها و موانع ارسال مواد جنگی به کشورهای متخاصم لغو؛ ولی فروش آن مواد به پرداخت نقدی قیمت و حمل مواد بوسیله کشتی های کشور متخاصم امکان پذیر میباشد. ( همان) دومین نکته در این رابطه به پیامی باز میگردد که ایالات متحده برای کوروسو (ژاپن ) ارسال کرد و در آن به ادامه سیاست « دروازه آسیای شرقی باید باز باشد» تأکیدداشت. این اقدامات آمریکا دقیقا در راستای منافع اقتصادی و داخلی این کشور ترتیب داده شد ، چنانچه که صنایع آمریکا از برکت قانون وام – اجاره سطح تولید خود را به حد بسیار بالایی رسانید، و از این رهگذر امرار معاش بیش از ۵ میلیون آمریکائی امکان پذیرشد. ( همان : ۷۴۰) در آخر میتوان به اعلامیه ۱۲ مادهای ترومن در اکتبر ۱۹۴۵ اشاره داشت که طی آن ایالات متحده خواستار آزادی دریاها و دریانوردی بود. (همان : ۷۷۴)
نکتهی بعد به رویکرد «گسترش دموکراسی و تضمین آزادیهای دموکراتیک » بازمیگردد. برخی مدعیاند که در این برهه زمانی عمل رهبران آمریکا علیه دول محور در جهت جلوگیری از توسعه استبداد و گسترش آزادی ارزیابی باید گردد. چنانکه هال وزیرامور خارجهی وقت آمریکا ژاپنیها را بربرهایی دانست که خلاف ایدهآلهای آمریکا حرکت میکنند، لذا مواجه آمریکا با ژاپن را مواجه آزادی انسان با بردگی میلیتاریسم میدانست و حتی وی مواجه با ژاپن را یک جنگ صلیبی- مسیحی با مشرکین تعریف میکرد (مظفرپور، ۱۳۸۲ : ۶۱) روزولت در نطق خود در آستانه اعلان جنگ در سال ۱۹۴۱ چنین اعلامداشت :« ما در برابر کلیه ملل جهان این وظیفه سنگین را برعهده گرفتهایم که اسلحهای که برای دفاع از آزادی در دست گرفتهایم،به زمین نگذاریم تا آزادی اطمینان بخشی در سراسر جهان برقرار گردد » ( مورن ،۱۳۷۹، ۷۳۹)

• • متغیر تکنولوژی های پیشرفته نظامی

این جنگ با توجه به چند عامل از مهمترین و منحصربفرد است. در این نبرد برای اولینبار از بمبی استفاده شد که طی چند ثانیه ۲۰۰۰۰۰ نفر را به کام مرگ کشاند و ارادهی پولادین ژاپن در دفاع را در هم شکست و زمینه تسلیم بی قید و شرط این امپراطوری را به وجودآورد. از سوی دیگر، بواسطه یورش آلمان نازی به زیرساختهای کشورهای متفق، قراردادهای تجاری- تسلیحاتی زیادی با آمریکا بستهشد. بنابراین آمریکا به مهمترین و اصلیترین منبع تغذیه متفقین تبدیل شد. اما در بحث تسلیح و تجهیز ارتش، با توجه به آموزههای لیدل هارت در قالب جنگ مکانیزه ایالات متحده به تقویت نیروی هوایی پرداخت. برای اولینبار در این جنگ از بمباران استراتژیک استفاده فراوانی شد . ( عقلمند، ۱۳۸۰: ۱۱۳) در گام دوم تجهیز نیروی دریایی مدنظر قرار گرفت. علل این تصمیم را میتوان در اهمیت راه های دریایی از بعد اقتصادی و امنیتی با توجه به گشت زنی های زیر دریاییهای آلمان در آبهای نیمکرهی غربی مورد ارزیابی قرارداد.(کیسینجر،۱۳۷۹ :۸۵ ) در این راستا از نظر استراتژیستها، تقویت نیروی دریایی مهمترین گام در حفظ امنیت و منافع اقتصادی ایالات متحده بود. به این ترتیب آمریکا در سایه انهدام بخش اعظم ناوگان دریایی سلطنتی بریتانیا، مهمترین و قویترین نیروی دریایی زمان خویش را در اختیار داشت ( عقلمند، ۱۳۸۰: ۲۷۱) گام نهائی در تجهیز ارتش تقریبا هم گام با قطعی شدن احتمال ورود آمریکا به صحنه جنگ اتفاق افتاد. دراین مورد آمریکا قبل از اینکه اقدام به اعلان جنگ نماید ،اقدام به فراخوانی ارتش نمود و چون امکان پیادهسازی ارتش به اروپا جود داشت ، تجهیز نیروی زمینی در دستور کار قرار گرفت. در این راستا ایلات متحده ضمن تولید اسلحههای سبک در مقیاس میلیونی ، اقدام به ساخت تانکهای فرانسوی نمود به گونهای که در خلال جنگ و پایان آن ؛ این کشور در زمینه تعداد تانک رتبه اول را داشت. ایالات متحده همچنین تانکی با برجکگردان طراحی و ساخت که در نوع خود منحصربفرد بود. ( همان : ۳۰۰-۲۳۱) با این وصف ، موضوع بمب هستهای باید به عنوان بحثی مستقل و در عین حال بسیار سرنوشت ساز مورد توجه قرارگیرد. پروژهی منهتن به عنوان بستر تولید بمب اتمی از سال ۱۹۳۹ کلید خورد که در نهایت ۵ سال طول کشید .

• • متغیر میزان اعزام نیرو و تلفات :

ایالات متحده به علت دارا نبودن ارتش دائمی، تقریبا ده ماه یا کمی بیشتر زمان لازم داشت تا بتواند نیروهای خود را برای مبارزه علیه دول محور بسیج نماید. در این جنگ نیروهای زیر پرچم آمریکا برابر با ۴/۱نیروهای بریتانیا و درصدی بسیار ناچیز از نیروهای شوروی بود. ناگفته نماند که به رغم نکتهی مزبور، به خاطر نقش فناوری نظامی ، در نهایت مدال پیروز نهائی به گردن ایالات متحده افتاد.(پوزینی،۱۳۸۴ : ۸۹) از نظر مانکن این نوع برداشت به قوام سازی اسطوره نبرد فناورانه کمک شایانی کرده است. (Mahnken, 2006 :12)

• • متغیر وضعیت جنگ :

هر چند در ابتدا مردم آمریکا انتظار خاتمه فوری جنگ را داشتند، مانند آنچه که در کوبا و جنگ اول جهانی اتفاق افتاد؛ اما این کشور حدود سه سال درگیر جنگی فرسایشیشد. اما در عین حال ، جنگ در آسیا با توجه به پیشروی آمریکا و نیروهای متفق به لحاظ مقاومت ژاپن همچنان ادامه داشت. بر این اساس ، برخی نظریه پردازان یکی از علل انفجار هستهای را همین بیتابی مردم آمریکا بیان میدانند ؛ (Farell , 2005:8) البته بعد از بمباران هستهای وضعیت نبرد سریعا رو به پایان آن تغییر وضعیت داد.

• • متغیر هدف

به نظر میرسد که برای بررسی نقش متغیر هدف در ارتباط با برآوردهای نظامی آمریکا ، باید از بحث توازن قوا سود برد. روزولت پ بر این امر اعتقاد داشت که توازن قوا در اروپا متضمن امنیت آمریکا میباشد. بر این مبنا، وی اعمال نازیها و پیشروی دول محور در اروپا ، آسیا و آفریقا را مقدمهای برای برهمخوردن توازن قوا و تعرض امنیتی به سرزمین آمریکا تشخیص داد. بر این مبنا ضرورت ورود ایالات متحده به جنگ را درک کرد.(کیسینجر، ۱۳۷۹: ۱۰۸-۷۰ ) از سوی دیگر، برخی مدعیاند که اینکه در صدد بیان یک هدف غائی در این برهه پراز تنش در سیاستخارجی آمریکا به منظور اصل راهنمای سیاستخارجی باشیم ؛ کار اشتباهی است. بر این اساس، مداخله آمریکا در هر یک از جبههها علیه دول محور به منظور دستیابی به هدف خاصی صورت پذیرفته است. در این ارتباط اقدامات متوحرانه و شجاعانه سربازان آمریکائی در آسیا که تا تسلیمشدن امپراطوری ژاپن ادامه داشت ، میتواند از زاویه خواست این دولت به افزایش نفوذ خود در برابر شوروی (به بعد مسافت توجه شود) در این جغرافیا موردتوجه باشد . ( مورن ، ۱۳۷۹، ۷۷۲) اهداف ایالتمتحده در قارهی آمریکا نیز از این اصل پیروی میکرد. روزولت در طی کنفرانس پانآمریکین در سال ۱۹۴۱ ضمن تکرار آموزه مونروئه در ارتباط با مداخله کشورهای غیرآمریکائی ، بر اهمیت گسترش نفوذ ایالات متحده در این منطقه به ضرر آلمان نازی که در آرژانتین و شیلی دارای گستره بود، تأکیدکرد.( همان :۷۵۰) این اصل حتی با درگذشت روزولت و روی کارآمدن ترومن پایان نیافت. وی در اعلامیه ۱۲ مادهایاش مواضع آمریکا را در مورد آمریکای جنوبی و مرکزی مطابق اصول مونروئه دوباره تکرار نمود. ( همان: ۷۷۴) با این وجود در مورد هدف آمریکا از مداخله نظامی در اروپا، به تمایل آن برای بازگشت توازن قوا اشاره شده ؛ هرچند با وجود دو جنگ جهانی و همچنین ویرانیهای وسیع این جنگ ، امکان اینکه دوباره یک کشور اروپائی مانند بریتانیا توانایی تعادلبخشی به توازن قوا را ندارد، محرز شدهبود. بنابراین، ایلاتمتحده حتی قبل از ورود به جنگ به فکرطراحی نظام جهانی بود که بتواند از جنگ جلوگیرینماید، نظامی که بر محور نقش تعادل بخش سازمانی فراملی سازماندهی شده بود. (Iriga, Op. Cit , :127-128)
پنجم: نبردهای آمریکا در دورهی جنگ سرد
در سالهای جنگ سرد فراز و نشیبهای گوناگونی در برابر آمریکا جلوه کرد که در این میان صحنههای متعددی از نبردهای نظامی نیز شکلگرفت. در این بخش بعد از طرح نکاتی کلی در باب جنگ سرد ، در جهت آشنائی بیشتر با دقایق فرهنگ استراتژیک این دولت در ارتباط با مهمترین نبردهای این دوره ، توضیحات لازم ارائه میشود:
کلیاتی در مورد جنگ سرد:
جنگ سرد اصطلاحی است که به دورهای پر تنش از روابط میان آمریکا و شوروی در سالهای ۱۹۹۱-۱۹۴۷ اطلاق میگردد. رقابتهای دو ابرقدرت در این دوره در تمامی عرصه های خارجی و داخلی از جمله : اتحاد نظامی،ایدوئولوژی، روانشناسی، جاسوسی، ورزش، تجهیزات نظامی، صنعت، توسعه فناوریها و حتی در زمینه فرهنگ و رسانه مشهود بود. علیرغم تلاش آمریکا برای منزوی ساختن کمونیسم در مرزهای خودش ، این جنگ وجه جهانی گرفت و علاوه بر آمریکا و اروپا؛ خاورمیانه و جنوب شرق آسیا را در برگرفت. کشورهایی که یا از جریان جنگ دوم متحمل خسارت شدهبودند و یا در راستای منشور سازمانملل به استقلال زودرس دست یافته بودهاند و در معرض ورشکستگی قرارداشتند؛ برای استفاده از مزیتهای جنگ دو ابرقدرت در قالب پیمانهای نظامی وارد اتحاد با آنها شدند.(فونتن، ۱۳۶۲ :۳۳۰-۳۲۷ ) . به باور بسیاری از صاحبنظران پایه های جنگ سرد در خلال جنگ دوم جهانی و همکاری آمریکا و شوروی علیه آلمان نازی ریخته شد؛ چرا که همانقدر که آمریکائیها نسبت به هیتلر احساس منفی داشتند؛به دوستان جدید کمونیست نیز با دیده شک و تحقیر مینگریستند؛ که به این وضعیت شرایط داخلی شوروی که مبتنی خودکامگی و در تعاض با ارزشهای آمریکایی بود، افزوده شد. بر این اساس، جمع شدن با چنین دولتی منافی ارزشها و آرمانهای ایالات متحده بود. دستگاه سیاستخارجی این دولت نیز تلاشداشت که همکاری با روسیه را ضمن پررنگ نشاندادن خطرات امنیتی آلمان ، مبنی بر انتخاب بد از بدتر بیان دارند. ( مورن ، ۱۳۷۹ :۷۱۰ ) در خلال همکاری زمان جنگ نیز نکات ضد و نقیض را میتوان یافت. اولین بحث در کنفرانس یالتا اتفاق افتاد. زمانی که استالین خواستار گسترش کمونیسم در اروپای شرقی به منظور ایجاد سد محکی علیه آلمان نازی شد، آمریکا در مقابل با تأکیدمجدد بر حق تعیینسرنوشت، اولین ناسازگاری را ابرازداشت.(فونتن ، ۱۳۶۲ : ۳۳۰)) برخی نیز معتقدند که حمله هوایی و بی سایقه آمریکا علیه ژاپن و بمباران اتمی آن؛ بیشتر از آنکه در راستای اهداف کوتاه مدت جنگی باشد، در پی هدفی بلند مدت ،در قالب گسترش نفوذش ، برخلاف میل شوروی بود. از سوی دیگر، در مورد دلایل استفاده از بمب هستهای سه نظر بیانشده: رویکرد کنگره در ۱۹۴۵ در توجیه حمله هستهای به ژاپن که آن را برای حفظ حیات آمریکائیها ضروری میدانست. (Tannenwald ,2005:5 ) دلیل دیگر از حساسیت بیش ازحد ایالتمتحده نسبت به تلفات جنگی (کگلی و ویتکف،۱۳۸۲: ۱۵۳-۱۵۲ )و همچنین عدم یکپارچگی نژادی و قومی را نیز از دلایل این بیرحمی تاریخی برشمردهاند. (Farrell,2005: 12) البته امتناء استالین از در اختیار گذاشتن پایگاه های شوروی به آمریکا و همچنین عدمتمایل به تخلیه ایران را نیز میتوان از موانع دوستی میان این دو ابر قدرت نامبرد. بهرحال در پایان جنگ در اروپا شوروی در سمت شرق به برلین حمله نمود و آمریکا و بریتانیا از سمت غرب وارد این شهر شدند. بعد از خودکشی هیتلر و اعلام رسمی پایان جنگ دوم جهانی، مهاجمان راضی به تخلیه برلین نشده و کنترل قسمتی را که تسخیر نمودهبودند را به دستگرفتند. که بعدها در طی جنگ سرد دیواری در برلین بر این اساس چیده شد. رویداد آغازگر جنگ عبارت بود از افشاءگری کارمند دون پایه شوروی در کانادا به نام ایگورگوزنکو ، که ۱۰۹ سند جاسوسی علیه کانادا و بریتانیا و ایالت متحده را در عوض اعطای پناهندگی به آمریکا تسلیم نمود. که این نقطه سرآغاز ایجاد بدبینی و دشمنی با شوروی شد. گام بعدی در تلگراف تقریبا طویل جرجکنان سفیر آمریکا در شوروی برداشته شد. این رویدادها در کنار نظریهی ترومن، طرح مارشال، محاصره برلین و ایجاد پلهوایی برای کمکرسانی به مردم برلین همهگی دست به دست هم دادند تا جنگ سرد در روابط دو کشور برقرار شود.
این بازه زمانی ۴۰ ساله دارای فراز و فرودهایی نیزبوده است. از سالهای ۱۹۵۹-۱۹۴۷ آغاز جنگ سرد با رویدادهایی نظیر طرح مارشال، جنگ داخلی چین و جنگ کره بوده است و شدت یابی جنگ سرد در سالهای ۱۹۵۹-۱۹۶۲ که از انقلاب مجارستان شروع و به ساخت دیوار برلین و استقرار موشکهای بالستیک در کوبا و نهایتا بحران کوبا ختم میشود. در پی احساس خطر جهانی از یک جنگ هستهای قریب الوقوع در طی بحران کوبا، به اصرار جهانیان، بخصوص اروپائیان که در حالت توازن وحشت بسرمیبردند ، دورهی تنشزدایی در روابط دوبلوک پدیدآمد ، ایجاد هاتلاین بین واشنگتن و مسکو، مذاکرات منع آزمایش هستهای از دستاوردهای این دوره است. اما با حمله آمریکا به ویتنام جنگ سرد دوباره جان میگیرد. جنگ سرد دوم در سالهای ۱۹۷۹-۱۹۸۶ با حمله شوروی به افغانستان دوباره آغازشد و در نهایت با به قدرت رسیدن میخائیل گورباچف ، اجرای سیاستهای اصلاحی در ابعاد اقتصادی و سیاسی– فرهنگی، حادثه چرنوبیل (۱۹۸۵) پائیز ملتها، سقوط دیوار برلین (۱۹۸۹)، کودتا ۱۹۹۱ و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ؛ جنگ سرد پایان یافت. نتیجه جنگ نزول شوروی از درجه ابرقدرتی و صعود آمریکا به عنوان تنهاترین ابرقدرت جهان بود.(بجورنلوند، ۱۳۸۵ : ۱۰-۹)
در ارتباط با بحث یاد شده به چند نکته اشاره میشود: اولاً در دورهی جنگسرد متغیر فرهنگی از متغیرهای بسیار تأثیرگذار در چارچوب تصمیمگیریهای استراتژیک آمریکا محسوب میشد. در واقع، تمام سخنرانیهای روسای جمهور ایالات متحده در راستای توجیه جنگ با شوروی از متغیرهای فرهنگی استفاده میشد. در این برهه آموزه ها و نظریههای کلاننگر آمریکائی در نقش رهبر جهان آزاد به مبنای سیاستگذاری تبدیل شد و ایالاتمتحده در مواجه با دنیای رقیب همیشه از مضامین فرهنگی چون گسترش دموکراسی و حقوق بشرگرایی سود برد (کیوان حسینی، ۱۳۹۱ :۸۵). با توجه به بحث آزادیگرایی ، ایالاتمتحده خواستار آزادسازی تمام جهان از استبداد و خودکامگی افسار گسیخته شوروی بود. (مظفرپور، ۱۳۸۲: ۱۳۸) ثانیاً در ارتباط با متغیر تکنولوژی نظامی باید گفت که برخورداری آمریکا از سلاح هستهای و استفاده از آن در راستای اهداف نظامی و بلند مدت، بسیاری از مبانی استراتژی سنتی در قرون گذشته را بیاعتبار ساخت،(کیوانحسینی ، ۱۳۸۷: ۷۳-۷۲ ) استفاده از بمب هستهای و مشاهده پیامد سریع و مورد دلخواه از آن ، بیش از پیش اسطوره فناوری را در اذهان آمریکائیان مهم و حیاتی جلوه داد. بنابراین از این پس به این مقوله بعنوان شاه کلید موفقیت چشم دوختند. در همین ارتباط و در پی نهادگرایی فراملی ، آمریکائیها تلاش نمودند رژیمهای امنیتی تحت نام رژیمهای منع اشاعه هستهای بنیان نهند تا انحصار این فناوری را به صورت مشروع برای خود نگه دارند. (همان : ۸۳ ) در همین زمینه بیانشده که اسلحه اصلی در جنگسرد پرستیژ بود، آمریکا و شوروی میکوشیدند با نمایش قدرتنظامی و پیشرفتهای فنی و ظرفیتهای اقتصادی و مبانی سیاسی به یکدیگر تأثیرگذارند و طرف مقابل را از برداشتن گامهای منتهی به جنگ بهراسانند.(مورگنتاو ۱۳۷۴ : ۱۵۰) در ارتباط با روند تکامل تکنولوژی نظامی آمریکا و تأثیر آن بر ملاحظات استراتژیک این دولت ، باید به طرح شگفت آور SDI اشاره داشت که به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران ناتوانی شوروی در پاسخگویی تکنولوژیکی مناسب به آن زمینهساز پایان جنگ سرد شده است. (صالحی، ۱۳۹۱: ۲۵-۲۱ ) و (ناتان، ۱۳۸۶)

(منبع: )

خودارزیابی ساده

خودارزیابی ساده مبتنی بر تعیین جایگاه فعلی شما در برابر مفاهیم بنیادی تعالی است. برای هر مفهوم، توصیفی در شرح چیزی که قرار است ما در سطوح مختلف بلوغ سازمان ببینیم وجود دارد. توسط امتیازدهی به سطح فعلی بلوغ می‌توان یک ارزیابی سریع از قدرت‌ها و پتانسیل‌های پیشرفت پیدا کرد.

پرسشنامه

این رهیافت سریع، یک روش عالی برای جمع‌ آوری اطلاعات از تصورات کارکنان سازمان است. بعضی از سازمان‌ها از پرسشنامه ساده، بله/ خیر استفاده می‌کنند که نمونه‌ای از آن را در قسمت زیر می‌بینید. برای جمع‌ آوری داده‌ها در سطح وسیع‌تر و با جزئیات بیشتر باید از رهیافت‌های دیگر استفاده کرد؛ که با توجه به مؤلفه‌های موجود در EFQM تعریف می‌شوند.
در زیر نمونه‌ای کوچک از سؤالات یک پرسشنامه با توجه به معیارهای موجود آمده است:
معیار رهبری
آیا رهبران سازمان محیطی مناسب جهت دستیابی به موفقیت ایجاد می‌کنند؟
آیا رهبران سازمان افراد را برای مطرح کردن عقاید، دیدگاه‌ها و نظراتشان تشویق می‌کنند؟
معیار خط‌مشی و استراتژی
آیا خط‌مشی و استراتژی سازمان مبتنی بر بازخوردهای است که از مشتریان و تأمین‌کنندگان گرفته می‌شود؟
آیا سازمان الگوبرداری از رقبا یا سازمان‌هایی که بهترین وضعیت را در این راه دارند برای کمک به فرموله کردن خط‌مشی و استراتژی خود به کار می‌گیرد؟
بعضی از سازمان‌ها برای تجزیه‌وتحلیل نقاط قوت و حوزه‌های نیازمند بهبود و نیز انجام پایه‌ای برای برنامه‌های بهبود کسب‌وکار از پرسشنامه‌های پیشرفته‌تری بهره می‌گیرند این پرسشنامه‌ها چندگزینه‌ای هستند. لازم به یادآوری است که معمولاً در این پرسشنامه‌ها از گزینه‌های A، B، C، D با تعابیر زیر استفاده می‌شود:
A= کاملاً تأمین‌شده است.
B= پیشرفت فراوانی دارد.
C= پیشرفت اندکی دارد.
D= هنوز اقدامی که در این مورد نشده است.

مزایای پرسشنامه

سرعت و سهولت در استفاده به‌طوری‌که دانش اولیه در مورد مدل EFQM برای استفاده از چنین روشی کافی است.
به‌سادگی افراد بسیاری را در سطح سازمان درگیر می‌کند.
سؤالات می‌تواند مختص و متناسب با بخش‌های مختلف سازمان طراحی شود.
سازمان را قادر می‌سازد که بازخوردهایی به تفکیک بخش‌ها و سطوح مختلف سازمان دریافت کند.

ریسک‌های پرسشنامه

با این روش فهرستی از نقاط قوت و حوزه‌های نیازمند بهبود تهیه نمی‌شود.
دقت پاسخ‌ها به کیفیت سؤالات طراحی ‌شده بستگی دارد.
توزیع گسترده پرسشنامه در سطح سازمان ممکن است با استقبال و پاسخ‌گویی پایین روبه‌رو شود.
انتشار وسیع پرسشنامه در یک سازمان ممکن است انتظارات را بالا ببرد و در صورت عدم ارضای این انتظارات، موجب بی‌انگیزگی شود.
پرسشنامه به شما می‌گوید افراد چه فکری می‌کنند ولی نمی‌گوید چرا فکر می‌کنند.

بررسی سریع

بررسی سریع یک ابزار مبتنی بر برتری‌جویی^[۳۴] شامل بیست رهیافت استاندارد هم‌تراز با مفاهیم بنیادی تعالی است. این ابزار به‌منظور بررسی میزان نحوه قرارگیری صحیح واحدهای سازنده شبیه برنامه‌های استراتژیک، برآوردهای مشتریان و مدیریت فرآیندها طراحی شده است.

ماتریس تعالی کسب‌وکار

ماتریس تعالی کسب‌وکار اولین ابزار خودارزیابی است که امتیاز صحیح و منطقی بر طبق مدل تعالی EFQM ارائه می‌دهد. این روش یک ابزار مبتنی بر برتری‌جویی است که اطلاعات در مورد توانمندسازها و نتایج دست‌یافته شده را جمع‌ آوری می‌کند.

ماتریس تعالی

ماتریس تعالی EFQM مشابه ماتریس تعالی کسب‌وکار ولی مقداری گسترده‌تر است. توانمندسازها بیش از نود رهیافت را مرور می‌کنند و نتایج در اجزای مقیاس‌ها تقسیم می‌شوند. این روش نیز مبتنی بر برتری‌جویی است.

شبیه‌سازی بازدید محل

این ابزار یک خودارزیابی گسترده با بهره گرفتن از ارزیابان است که فرایند ارزیابی جایزه EFQM را مرور می‌کند. بعضی مواقع در سازمان‌های بزرگ، گروه‌هایی از شرکت‌های خواهر برای ارائه دیدگاه خارجی استفاده می‌شوند و یادگیری را بین شرکت‌ها به اشتراک می‌گذارند.

مقایسه ابزارهای مختلف و انتخاب مناسب‌ترین ابزار

مدل EFQM تأکید می‌کند که یک راه منحصربه‌فرد صحیح برای خودارزیابی همه سازمان‌ها وجود ندارد. فرهنگ و ساختار سازمانی از یک‌سو و منافعی که از انجام خودارزیابی مدنظر است از سوی دیگر در انتخاب مناسب‌ترین رهیافت خودارزیابی تأثیر می‌گذارد. به‌عبارت‌دیگر برای انتخاب رهیافت مناسب باید دو سؤال زیر پاسخ داده شود.
با توجه به فرهنگ سازمان، در اولین خودارزیابی کدام رهیافت احتمال موفقیت بیشتری دارد؟
آیا خروجی مدنظر از خودارزیابی قرار است یک ملاک دقیق برای مقایسه سازمان موردنظر با بهترین سازمان‌ها باشد؟
ابزارهای مختلف خودارزیابی که معرفی شده‌اند ازنظر حجم کار موردنیاز و زمان اجرا کاملاً متفاوت هستند. میزان دقت خروجی‌های خودارزیابی، در صداقت و جامعیت اطلاعاتی است که برای این کار گرد هم آمده‌اند و به همین دلیل مهم است که ابزار انتخابی متناسب با هدفی باشد که از خودارزیابی مدنظر است. در هرکدام از ابزارها نکته کلیدی موردتوجه این است که خودارزیابی جزئی از فرایند بهبود مستمر در سازمان شما باشد. مراحل اصلی در فرایند خودارزیابی، برنامه‌ریزی اجرایی و پیاده‌سازی است و در مرحله برنامه‌ریزی اجرایی لازم است به سؤالات زیر پاسخ داده شود:
کدام‌یک از نقاط قوت شناسایی‌شده‌ی سازمان را باید حفظ کرد تا بیشترین تأثیر را داشته باشد؟
کدام‌یک از نقاط قوت شناسایی‌شده‌ی سازمان، در آینده باید تقویت شود یا بیش‌ازپیش مورد بهره‌برداری قرار خواهند گرفت؟
در حوزه‌های نیازمند بهبود که شناسایی کرده‌ایم، کدام‌یک رسیدگی به آن بیشترین اهمیت را دارد؟
چگونه بر میزان پیشرفت در فعالیت‌های بهبود نظارت می‌کنیم؟
تصمیم نهایی جهت انتخاب بهترین روش برای سازمان به فرهنگ‌سازمانی و نتایج مورد انتظار بستگی دارد. در جدول زیر رهیافت‌های معرفی‌شده برای خودارزیابی باهم مقایسه شده‌اند.
جدول ‏۲‑۴ مقایسه عمومی بین رهیافت‌های مختلف

مطالعات انجام شده در خصوص استفاده از المان­های تقویتی افقی
مفهوم استفاده از خاک مسلح برای افزایش ظرفیت باربری خاک بستر، در جهت افزایش مقاومت سازه­های نگهبان، به­وسیله جایگذاری المان­های افقی در لایه­ های خاک از طریق ایجاد اصطکاک بین نوارهای تقویتی و مصالح خاک، توسط تحقیقات عددی و آزمایشگاهی محققین بسیاری مورد بررسی واقع شد و به اثبات رسید. در ایالات متحده آمریکا و دیگر کشورها مکرراً از سیستم خاک مسلح در دیوارهای نگهبان، خاکریزهای بزرگراه ها، پی­های سطحی و غیره مورد استفاده واقع شده است.

به طور کلی اگر پیوستگی ناشی از اصطکاک در یک خاک مسلح مدنظر باشد، همان­گونه­که در شکل ۲-۵ دیده می­ شود مقدار مقاومت در یک خاک مسلح بیشتر از مقدار آن در خاک غیرمسلح می­باشد. ویدال پیشنهاد نمود که در یک خاک ماسه­ای که خود در ابتدا فاقد چسبندگی می­باشد، عناصر مسلح کننده یک مقاومت شبه چسبندگی به خاک می­ دهند]۱۳[.
شکل ۲-۷: دایره مور برای خاک­های غیر مسلح و مسلح ]۱۳[.
اسکلوزر و لانگ^[۶] (۱۹۷۳) تحقیقات مفصل­تری بر روی خاک ماسه­ای مسلح با بهره گرفتن از نمونه­های استوانه­ای مسلح شده به­وسیله دیسک­های دایره­ای از جنس فویل آلومینیومی، در یک دستگاه سه­ محوری انجام دادند. آن­ها در تحقیقاتشان از فواصل متفاوتی بین عناصر تسلیح استفاده کردند. نتایج تحقیقات آنها نشان داد که مقاومت ماسه مسلح شده با افزایش فشار محصور کننده _۳cσ افزایش می­یابد. با این حال برای فشار محدود کننده از مقدار معین بحرانی به پایین، مقاومت نمونه مسلح شده توسط ترک مقاومتی کنترل می­گردد در نتیجه شیب خط گسیختگی نمونه مسلح شده موازی خط گسیختگی در نمونه غیر مسلح می­باشد (شکل ۲-۲) ]۱۳[.
شکل ۲-۸: (a)-پوش های گسیختگی برای خاک غیر مسلح و مسلح، (b)- دیاگرام نیرو برای خاک مسلح ]۱۳[.
بینکئوت و لی^[۷] (۱۹۷۵) مکانیسم استفاده از خاک مسلح جهت تقویت توان باربری در خاک­های دانه­ای را مورد تحقیق قرار دادند. آنها آزمون­های خود را بر روی مدل آزمایشگاهی متشکل از پی سطحی نواری واقع بر روی بستر ماسه­ای که توسط فویل آلومینیومی افقی تسلیح گردیده بود انجام دادند و اذعان داشتند که عمل مسلح­­سازی خاک زیر فونداسیون یک راه حل کاربردی جهت افزایش ظرفیت باربری می­باشد چرا که پس از تسلیح اصطکاک خوبی بین المان­های تسلیح و خاک برقرار می­گردد. هم­چنین بر اساس نتایج حاصل از آزمایش­ها، یک روش تئوری جهت تخمین میزان افزایش ظرفیت باربری پس از تسلیح خاک را ارائه نمودند]۱۵[.
اکین موسورو و اکین بولید^[۸] (۱۹۸۱) ظرفیت باربری مدل آزمایشگاهی شامل پی سطحی مربعی واقع بر روی بستر ماسه­ای همگن مسلح شده با بهره گرفتن از نوارهای فیبر مورد بررسی قرار دادند. نتایج به دست آمده نشان داد که ظرفیت باربری پی وابسته به پارامترهای، فواصل افقی نوارهای فیبر، فاصله عمودی بین لایه ­ها و عمق اولین لایه در زیر پی و تعداد لایه­ های تسلیح می باشد. هم­چنین نتایج نشان دادند که بسته به آرایش نوارهای فیبر، مقادیر ظرفیت باربری نهایی را می­توان تا سه برابر حالت خاک غیرمسلح افزایش داد ]۱۶[.
کاتودا^[۹] (۱۹۸۷) در طی تحقیقات خود گزارش نمود که خاک ماسه­ای سست زیر پی ساختمان اداری نیگاتا(۱۹۵۷) و ساختمان برق نیگاتا(۱۹۶۰) توسط ردیفی از صفحات افقی، تقویت گردید، که این موجب جلوگیری از تخریب آنها در طی زلزله نیگاتا سال ۱۹۶۴ شد]۱۷[.
جوشی و همکاران^[۱۰](۱۹۹۴) در تحقیقاتشان استفاده از مسلح کننده­ های عمودی و افقی را در خاک ماسه­ای ریز لای­دار مورد بررسی قرار دادند و گزارش نمودند که به جزء در حالت وقوع نشست­های زیاد استفاده هم­زمان از مسلح کننده­ها در زیر و در طول وجوه پی فایده و حسن اضافی ندارد. احتمالاً این مسئله بخاطر این حقیقت است که مسلح کننده­ های واقع در زیر پی از اتساع خاک جلوگیری کرد و بین خاک و مسلح کننده­ های اطراف اصطکاک اندکی بسیج می­ شود]۱۸[.
تین چن^[۱۱] و همکاران (۲۰۰۰) یک روش عددی جهت آنالیز ساختار خاک افقی مسلح شده پیشنهاد دادند، که در آن از مفهوم خاک همگن که به صورت عرضی ایزوتروپ بود، استفاده شده بود. رفتار غیر­خطی خاک مسلح و شرایط مرزی متناسب در مدل به کار گرفته شد. مدل پیشنهادی با بهره گرفتن از برنامه FLAC مدل­سازی و تحلیل عددی گردید. دو مثال عددی از تحلیل دیوار خاکی مسلح جهت بررسی صحت و کاربردی بودن مدل پیشنهادی ارائه گردید. نتایج به دست آمده با مطالعات تئوری و عملی ارائه شده از دیگر محققین مورد مقایسه قرار گرفت و تطابق قابل قبولی مشاهده گردید. به هر نحو، در برخی موارد مانند شیب­های تند مسلح شده نمی­ توان از این روش در جهت تحلیل و بررسی استفاده نمود]۱۹[.
جواد حاجیانی و نادر هاتف^[۱۲](۲۰۰۳) تحقیقات آزمایشگاهی و عددی جهت بررسی ظرفیت باربری پی­های سطحی دایره­ای و رینگی واقع بر روی خاک ماسه­ای مسلح با کمک مسلح کننده­ های افقی انجام دادند. نتایج تحقیقات صورت گرفته نشان داد که ظرفیت باربری­ها در این حالت وابسته به تعداد لایه­ های تسلیح، فاصله مجزا بین اولین لایه تسلیح و کف پی می­باشد. بر اساس تحقیقات ایشان مشخص شد که برای پی­های دایره­ای و رینگی بر روی خاک مسلح، حداکثر مقدار ظرفیت باربری بسته به تعداد لایه­ های تسلیح، در مقادیر مختلفی از و (U : عمق اولین لایه تسلیح زیر پی و Z : فاصله عمودی بین لایه­ های تسلیح) اتفاق می­افتد و بر خلاف آنچه برخی محققین گزارش نمودند، یکتا نمی ­باشد. در هر حال برای پی­های رینگی، این­گونه نتیجه ­گیری شد که افزایش تعداد لایه­ های تسلیح منجر به کاهش مقادیر بهینه Z می­گردد و پیشنهاد شد که استفاده از مسلح کننده­ها با صلبیت بیشتر همواره منجر به نتیجه بهتر و حصول به ظرفیت باربری­های بالاتر در حالت پی دایره­ای بر روی خاک مسلح نخواهد شد]۲۰[.
یتیمگلو و همکاران^[۱۳] (۲۰۰۶) مطالعات آزمایشگاهی و عددی جهت بررسی ظرفیت باربری پی­های مستطیلی واقع بر روی خاک ماسه­ای مسلح شده به وسیله ژئوگرید انجام دادند و در تحقیقاتشان تأثیر پارامترهایی مانند: عمق استقرار اولین لایه تسلیح، تعداد و فاصله عمودی لایه­ های تسلیح، اندازه ورق­ها را بر ظرفیت باربری خاک بررسی نمودند. هر دو تحقیقات آزمایشگاهی و عددی انجام شده نشان داد که در صورت استفاده از یک لایه تسلیح، عمق بهینه­ای جهت استقرار آن وجود دارد که در آن عمق ظرفیت باربری به بیشترین مقدار می­رسد. همچنین در صورت استفاده از لایه­ های تقویتی بیشتر، فاصله عمودی بهینه­ای جهت تقویت ظرفیت باربری خاک ماسه­ای وجود دارد. از طرفی براساس نتایج به دست آمده مشخص شد که در صورتی که مسلح کننده­ها در عمق تأثیر قرار گیرند، ظرفیت باربری خاک ماسه­ای مسلح با افزایش اندازه و تعداد لایه­ های تسلیح افزایش می­یابد. به علاوه آنالیزهای انجام شده نشان دادند که افزایش سختی عناصر تسلیح از یک مقدار به بعد، تأثیر افزایشی قابل ملاحظه­ای در ظرفیت باربری ندارد]۲۱[.
بزرگترین نقطه ضعف استفاده از المان­های تقویتی افقی، عدم امکان کاربرد آن در شرایط در محل حین ساخت می باشد. این چنین سیستمی نیازمند خاکبرداری زیر پی در مقیاس بالا می­باشد که این عمل موجب از بین رفتن مقاومت خاک که در طی سن خود به دست آورده است می­ شود و هم­چنین پس از خاکریزی مجدد و جایگذاری المان­های تسلیح، تراکم خاک ضروری می­باشد.

مطالعات انجام شده در خصوص استفاده از المان­های تقویتی غیرافقی
طی سال­های متمادی پژوهشگران پژوهش­های فراوانی در رابطه با بهره گرفتن از المان­های افقی و غیر­افقی به عنوان تسلیح خاک به کار گرفتند. در نتیجه نتایج به دست آمده مشخص شد که علاوه بر المان های افقی، استفاده از المان­های تقویتی غیر افقی نیز در تقویت ظرفیت باربری خاک برای پی­های سطحی کاربردی و سودمند می­باشد.
باست و لاست^[۱۴] (۱۹۷۸) تحقیقاتی در مورد امکان استفاده از المان­های غیر­افقی در افزایش ظرفیت باربری خاک انجام دادند و به دلیل مطالعات محدود صورت گرفته در این زمینه، بررسی و تحقیق بیشتر در خصوص این مسئله را پیشنهاد نمودند]۲۲[.
استفاده از شمع­های ریشه­ای^[۱۵] جهت افزایش مقاومت پی توسط لیزی^[۱۶] (۱۹۷۹) طی یک سری پزوهش­های از جنبه­ های تئوری و مدل آزمایشگاهی بررسی گردید]۲۳[.
تاتسوکو و میکی^[۱۷] (۱۹۸۲) عملکرد نسبی المان­های تقویتی عمودی و افقی را در مدل­های آزمایشگاهی دو بعدی خود بررسی نمودند. این محققین در نتایج تحقیق خود گزارش نمودند که در حالت استفاده از مسلح کننده­ های عمودی (مسلح کننده­ های کششی) مهار ناحیه ماسه­ای زیر پی بیشتر به صورت غیر مستقیم می­باشد، بنابراین کمیت و تعداد تقویتی­های مورد نیاز در حالت عمودی بیشتر از تعداد مورد نیاز آن در حالت افقی می­باشد]۲۴[.
فرگسزی و لاتن^[۱۸] (۱۹۸۴) یک سری آزمون­هایی بر روی مدل آزمایشگاهی جهت تعیین میزان تأثیر و نقش دانسیته خاک و طول نوار تسلیح های عمودی بر روی رفتار بار- نشست خاک ماسه مسلح شده انجام دادند. آزمایشات در دو حالت خاک مسلح و غیرمسلح، در درصد تراکم­های متفاوت و با طول­های مختلفی از نوار تسلیح انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد که استفاده از عناصر تسلیح که در گذشته تنها برای ماسه­های متراکم مناسب دانسته می­شد، بر اساس نتایج به دست آمده برای محدوده وسیعی از دانسیته نسبی خاک (Dr=51%-90%) کاربردی و مفید می­باشد. به­علاوه مشخص شد، در حالت نشست برابر ۱۰ درصد عرض پی، نسبت ظرفیت باربری (BCR=q/q₀ که: :q ظرفیت باربری در حالت مسلح و q₀ : ظرفیت باربری در حالت غیرمسلح) محاسبه شده مستقل از دانسیته خاک خواهد بود، همچنین نشان دادند که طول نوار تسلیح تأثیر قابل ملاحظه­ای بر ظرفیت باری دارد]۲۵[.
ورما و چار^[۱۹](۱۹۸۶) ظرفیت باربری پی­های واقع بر روی بستر ماسه­ای مسلح شده با بهره گرفتن از میله­های گالوانیزه قائم را به کمک آزمون­های آزمایشگاهی مورد بررسی قرار دادند.
نتایج تحقیقات اثرات سودمندی استفاده از میله­های عمودی به عنوان المان تسلیح را نشان می­داد. مشخص شد که پارامترهای فاصله، قطر، زبری و گستردگی المان­های تسلیح در این روش تأثیرگذار هستند. میزان تقویت ظرفیت باربری با بهره گرفتن از این روش با نتایج حاصل از تحقیقات بر روی استفاده از تسلیح در حالت افقی مقایسه گردید. بر اساس نظرات ایشان بزرگترین نقطه ضعف مسلح کننده­ های افقی این است که به دلیل نیاز به خاکریزی و تراکم مجدد بستر پس از استقرار عناصر تسلیح، در شرایط در محل خیلی کاربردی نمی­باشند]۲۶[.
محمود و ابدرابو^[۲۰](۱۹۸۹) تحقیقات آزمایشگاهی بر اساس استفاده از روش به­ کارگیری مسلح کننده­ های قائم غیربافته شده، در خاک بستر ماسه­ای زیر فونداسیون­های سطحی انجام دادند. بررسی نتایج تاثیرات فاصله­ی میان ردیف­های مسلح کننده و پی نشان داد که این فاصله تا زمان نشست پی به میزان ۲ درصد عرض آن تاثیری بر رابطه­ تنش- کرنش ندارد. این نشان می­دهد که تا قبل از این مقدار کرنش، صفحه­های لغزش برشی ایجاد نشده­اند. در حالتی­که نسبت فاصله­ی مسلح کننده­ها تا مرکز پی (x)، به عرض پی (B)، کمتر از ۵/۲ باشد، گسیختگی برشی سیستم، در مقایسه با حالت غیرمسلح، کاملا از بین می­رود. هم­چنین نتایج نشان داد که در حالتی­که مسلح کننده­ها در فاصله­ی B5/1 از دو طرف پی قرار گیرند، نسبت ظرفیت باربری به میزان قابل ملاحظه­ای افزایش می­یابد. دلیل این امر آن است که مسلح کننده­ها در برابر حرکت افقی خاک مقاومت کرده و با ایجاد محصور شدگی افقی باعث افزایش ظرفیت باربری می­شوند. هنگامی­که نسبت x/B برابر با ۳ می­ شود، نسبت ظرفیت باربری برابر با ۱ می­گردد که در نتیجه تاثیری بر روی ظرفیت باربری ندارد. هم­چنین نتایج نشان داد که منطقه­ پلاستیک ایجاد شده در زیر پی در حالت مسلح کوچک­تر از حالت غیر مسلح است، لذا تغییر شکل کمتری نیز نسبت به غیرمسلح انتظار می­رود. تاثیرات طول مسلح کننده بر افزایش ظرفیت باربری با پارامتر نسبت طول مسلح کننده (l)، به عرض پی (B)، مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش آزمایش برای نسبت­های (l/B) برابر با ۱، ۵/۱، ۲، ۴ و ۵ و نسبت­های (x/B) برابر با ۱ و ۵/۲ انجام شده است. نتایج این آزمایش­ها نشان می­دهد که برای نسبت ۱=x/B ، هنگامی­که مسلح کننده­ها تا عمق حدود B3 در خاک قرار داده می­شوند، محصور شدگی کامل در زیر پی اتفاق می­افتد و نسبت ظرفیت باربری به حداکثر خود می­رسد. برای حالت ۵/۲=x/B، این مقدار برابر با B2 یافت شده است. نتایج بررسی تاثیرات فاصله میان مسلح کننده­ها نشان داد که هنگامی­که نسبت فاصله­ی مرکز تا مرکز مسلح کننده­ها به عرض پی کمتر از ۲ باشد، نسبت ظرفیت باربری افزایش می­یابد و چنانچه بیشتر از ۲ باشد، این نسبت کاهش می­یابد. علت کاهش ظرفیت باربری در چنین شرایطی کاهش میزان محصور شدگی در زیر پی بیان شده است. هم­چنین این پژوهش نشان می­دهد که میزان ظرفیت باربری با افزایش زاویه­ی مسلح کننده­ها کاهش می­یابد. علت این امر آن است که مؤلفه­ی عمودی تنش اصطکاکی که در امتداد مسلح کننده شکل می­گیرد، کاهش می­یابد. هم­چنین میزان محصور­شدگی خاک زیر پی با زاویه­دار شدن مسلح کننده­ها کاهش می­یابد و باعث کاهش ظرفیت باربری می شود ]۲۷[.
ماندل و مانجونات^[۲۱] (۱۹۹۵) مطالعات آزمایشگاهی در رابطه با روش تقویت ظرفیت باربری پی سطحی واقع بر روی خاک ماسه­ای با بهره گرفتن از المان­های تسلیح ژئوگرید و چوب بامبو در حالت قائم به انجام رساندند. نتایج آزمایشات نشان داد، در صورتی که عناصر تسلیح در فاصله نسبی مناسبی از پی قرار داشته باشند، این نوع از تسلیح موجب افزایش ظرفیت باری و سختی ماسه می­گردد. مطابق تحقیق انجام شده، در فاصله نصف عرض پی (۰٫۵B) از مرکز آن، رفتار بار- نشست خاک به طور قابل ملاحظه­ای اصلاح شده و گسیختگی برش کلی محو می­گردد. ایشان در نتایج تحقیقات خود استفاده از دو ردیف المان تسلیح، هر یک در یک طرف پی، که به صورت عمودی با طول مناسب در فاصله۰٫۵B از مرکز پی کوبیده شوند را توصیه نمودند]۲۸[.
سانگ مین چو^[۲۲](۲۰۰۵) در طی تحقیقاتی میزان کاهش نشست در خاک­های نرم و کم مقاومت پس از استفاده از شمع­های تراکمی را مورد بررسی قرار داد. از طرفی وی با بهره گرفتن از آنالیزهای عددی به روش المان محدود (FEM) شرایط آزمایش را شبیه­سازی کرد و نتایج به دست آمده از تحلیل عددی را با نتایج آزمایشات مقایسه نمود]۲۹[.
پوری، سیائو و چای^[۲۳](۲۰۰۵) با بهره گرفتن از یک سری تحقیقات آزمایشگاهی بر روی مدل­های پی سطحی در مقیاس کوچک، روش استفاده از المان­های تسلیح عمودی نیمه انعطاف پذیر در بستر ماسه­ای را مورد بررسی قرار دادند. بر اساس نتایج به دست آمده، به کار بستن این روش تسلیح اثرات سودمندی داشته و موجب تقویت ظرفیت باربری خاک می­گردد. میزان بهبود توان باربری خاک وابسته به پارامترهای فاصله، طول و پراکندگی المان­های تسلیح می­باشد. این محققین بر اساس نتایج آزمایشات انجام شده اذعان داشتند که در صورت استفاده از این روش تقویت، بهترین نتیجه زمانی حاصل می­ شود که:
فاصله المان­های تسلیح عمودی، برابر حدود ۰٫۱۵B تا ۰٫۲B (B : عرض پی) باشد.
طول المان­های مورد استفاده باید حداقل برابر عرض پی یا ترجیحاً یک و نیم برابر عرض پی باشد. استفاده از المان­های با طول بیشتر از یک و نیم برابر عرض پی ممکن است موجب بروز مشکل در طی جایگذاری شده و احتمالاً موجب تقویت ظرفیت باربری نخواهد شد.
پراکندگی المان­ها باید حداقل یک تا یک و نیم برابر عرض باشد. مشخص گردید که در مقایسه با المان­های صفحه­ای زبری المان­های تسلیح در این حالت در بهبود ظرفیت باربری تأثیر بیشتری دارد.
نسبت ظرفیت باربری­ها با افزایش دانسیته اولیه خاک، افزایش پیدا کرد و در یک دانسیته بهینه به مقدار بیشینه رسیده و پس از آن کاهش پیدا می کند]۳۰[
صواف و نظیر^[۲۴](۲۰۰۶) رفتار انکرهای صفحه­ای عمودی مدفون در خاک دانه­ای مسلح و غیر­مسلح را به کمک آزمایش روی مدل­های مقیاس کوچک مورد بررسی قرار دادند. میله های فولادی (به عنوان مدل شمع) با طول و قطرهای متفاوت به صورت عمودی و مایل در موقعیت­های مختلف جهت مسلح­سازی خاک ماسه­ای که دارای تراکم متوسط تا بالا بودند در روند آزمایش مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس آزمایشات انجام شده این­گونه نتیجه گیری شد که افزایش ظرفیت باربری به طور قابل ملاحظه­ای وابسته به پارامتر­های طول و قطر شمع، فاصله بین شمع­ها، موقعیت قرارگیری میله­ها نسبت به صفحات انکر و زاویه شمع­های مایل می­باشد. هم­چنین گزارش شد که بهترین موقعیت قرارگیری ردیف شمع­ها در محل، این است که تا حد امکان نزدیک به صفحات انکر باشند چرا که در آن حالت حداکثر مقاومت جانبی بسیج شده که منجر به حداقل تغییر شکل می­گردد]۳۱[.
جها^[۲۵] (۲۰۰۷) اثرات به کارگیری مسلح کننده­ های عمودی در افزایش ظرفیت باربری پی­های واقع بر روی خاک­های ماسه­ای را تحقیق و ارزیابی نمود. در مطالعه انجام شده تأثیر استفاده از المان­های تقویتی ابتدا با بهره گرفتن از تئوری لغزش به روش قطعات جانبو^[۲۶] (۱۹۵۷) ]۳۲[ بررسی شد. سپس براساس محاسبات انجام شده اعلام داشت که استفاده از این مسلح کننده­ها باعث افزایش ظرفیت باربری می­ شود و آن را با افزایش ضریب اطمینان سطح لغزش نشان داد. به این معنی که ضریب اطمینان در حالت استفاده از مسلح کننده­ها به نسبت ضریب اطمینان در حالت عدم استفاده از آن بیشتر می­باشد. از طرفی با بهره گرفتن از مدل­های آزمایشگاهی در دو حالت دو­بعدی و سه­بعدی تأثیر کارگذاری المان­های تقویتی در اطراف پی را بررسی نمود. در این میان نقش پارامترهای فاصله، طول و گستردگی رادهای فولادی بررسی گردید. در نهایت بر اساس آزمایش­ها و تحلیل­های انجام شده این­گونه نتیجه ­گیری نمود که جایگذاری و نصب المان­های تقویتی عمودی و در زیر یا اطراف پی سطحی موجب افزایش ظرفیت باربری خاک بستر شده و بنابراین می ­تواند موجب افزایش مقاومت پی گردد و به­علاوه نسبت ظرفیت باربری با افزایش تراکم تقویت کننده­ها افزایش می­یابد ]۳۳[.
نامز^[۲۷](۲۰۰۷) مطالعه موردی از مسلح سازی خاک موبوط به تقویت بستر خاکریز راه یکی از خیابان­های کشور فرانسه انجام داد. وی در این راستا دو روش عددی FLAC 2D و FLAC 3Dرا به کارگرفت و تأثیر استفاده از شمع­های صلب بر تکنیک تقویت خاک بستر را تحلیل نمود ]۳۴[.
گش^[۲۸] و همکاران (۲۰۰۸) مطالعاتی در زمینه تقویت خاک بستر به­وسیله شمع­های چوبی باریک با قطر کم انجام دادند. تحقیق مذکور بر روی پی­های سطحی مدل شده بر روی بستر کائولونیتی، مصنوعی تحکیم یافته که شمع­های چوبی با قطر کم در داخل آن قرار داده شده بودند صورت گرفت. جهت تکمیل نتایج آزمون­های مدل آزمایشگاهی، آزمایش­های در مقیاس صحرایی (مقیاس برزگ) نیز انجام شد. در این تحقیق پارامترهای طول و فواصل پراکندگی شمع­های چوبی در زیر و اطراف پی، اندازه و شکل پی سطحی متغیر در نظر گرفته شد. نتایج ذیل از تحقیقات ایشان گزارش گردید:
برای مقادیر مشخص از طول شمع چوبی به عرض پی (L/B) با افزایش نسبت مساحت تا ۲۰% ظرفیت باربری شمع چوبی افزایش می­یابد. پس از آن افزایش قابل قبولی در ظرفیت باربری مشاهده نگردید.
برای یک نسبت مساحت مشخص، ظرفیت باربری با افزایش طول شمع افزایش می­یابد. با این حال اگر L/B کمتر از یک باشد، افزایش قابل ملاحظه­ای در ظرفیت باربری به دست نمی آید.
در حالت کلی، استفاده از شمع­های چوبی با قطر کم برای L/B بزرگتر از یک و نسبت مساحت حدوداً ۱۰% سودمند می­باشد.
برای پی­های دایره­ای جهت دستیابی همه مقاومت اصطکاکی بسیج شده و کمترین فشار در نوک، ضریب اطمینان برای باید بزرگتر از ۳ باشد.
پراکندگی شمع­های چوبی بیش از ۲ برابر عرض پی سطحی، منجر به یک افزایش قابل توجه در ظرفیت باربری می­گردد.
در مجموع بر اساس تحقیق صورت گرفته، استفاده از شمع­های چوبی با قطر کم موجب کاهش قابل ملاحظه در نشست­ها می­گردد ]۳۵[.
بینود شرستها و هادی خبّاز^[۲۹](۲۰۱۰) در طی تحقیقاتی یک روش نوین استفاده از مسلح کننده­ های عمودی همراه با بهره گرفتن از مسلح کننده­ های سنتی افقی (شکل ۲-۳) را پیشنهاد و مورد بررسی قرار داد.
شکل ۲-۹: استفاده ازعناصر تسلیح عمودی و افقی (a)-نمای سه بعدی، (b)- نمای برش ر وبرو ] ۳۶ [
جهت آنالیز افزایش مقاومت مورد انتظار در مقابل ظرفیت باربری و همچنین کشش پیش تنیدگی و سطوح گسیختگی تحلیل­های تئوری به کار گرفته شد (شکل ۲-۴).
شکل ۲-۱۰ :تأثیر مسلح کننده­ها بر تعادل (a)-مسلح کننده­ های افقی، (b)- نمای برش روبرو ] ۳۶ [