s4d3

۰٫۱۱۹۶

۰٫۰۹۰۲

۰٫۰۷۸

۰٫۰۸۰۳

۰٫۶۵۱۷

۰٫۱۶۷۱

 

s4d4

۰٫۱۱۴۴

۰٫۰۸۹۷

۰٫۱۱۸۳

۰٫۰۴۸۲

۰٫۶۵۰۳

۰٫۰۲۱۷

 

 

شکل ۴- ۳- اثر اسید سالیسیلیک و فاصله کشت بر درصد تیمول اسانس گیاه مرزه بختیاری.
شکل۴- ۴- اثر اسید سالیسیلیک و فاصله کشت بر درصد پی سیمن اسانس گیاه مرزه بختیاری.
شکل۴- ۵- اثر اسید سالیسیلیک و فاصله کشت بر درصد لینالول اسانس گیاه مرزه بختیاری.
شکل۴- ۶- اثر اسید سالیسیلیک و فاصله کشت بر درصد ۴-ترپینئول اسانس گیاه مرزه بختیاری.
شکل۴- ۷- اثر اسید سالیسیلیک و فاصله کشت بر درصد کارواکرول اسانس گیاه مرزه بختیاری.
شکل۴- ۸- اثر اسید سالیسیلیک و فاصله کشت بر درصد ترانس کاریوفیلن اسانس گیاه مرزه بختیاری.

۴-۲-بحث و نتیجه گیری

 

۴-۲-۱-پارامتر‌های رشدی

رشد و نمو و تولید محصول در گیاهان دارویی همانند سایر گیاهان تحت تاثیر عوامل ژنتیکی، عوامل محیطی و عملیات زراعی قرار می‌گیرد. انتخاب مناسب­ترین تراکم بوته از عوامل مهم موفقیت در زراعت هر گیاهی به شمار می‌رود. متخصصین زراعت بر این عقیده­اند که استقرار تراکم مطلوبی از بوته­ های سالم در سطح مزرعه پایه و اساس یک سیستم موفق زراعی محسوب می‌شود. در تراکم کمتر از حد مطلوب استفاده از عوامل محیطی موجود همچون نور، رطوبت و مواد غذایی حداکثر نبوده و در تراکم بالاتر از حد بهینه نیز وجود رقابت شدید از عملکرد نهایی محصول خواهد کاست(سرمد نیا و کوچکی، ۱۳۶۹؛ یزدی صمدی و پوستینی، ۱۳۷۳). نتایج این تحقیق به درستی مطلب فوق را تایید کرد به طوری که با افزایش فاصله گیاهان از همدیگر و کاهش تراکم در واحد سطح پارامتر‌های رشدی گیاه مرزه بختیاری شامل وزن تر و خشک بوته، قطر بوته و ارتفاع بوته به طور معنی‌داری افزایش یافت. به طور مشابه شاهیوند (۱۳۹۱) نشان داد که در گیاه مرزه بختیاری افزایش تراکم سبب کاهش پارامتر‌های رشدی می‌شود که با یافته‌های این تحقیق مطابقت دارد. کافی و راشد محصل(۱۳۷۱) در بررسی بر روی گیاه زیره سبز نتیجه گرفتند با کاهش تراکم بوته در واحد سطح، سرعت رشد محصول و شاخص سطح برگ به دلیل از دست رفتن بخش اعظم تشعشع در مراحل اولیه رشد کمتر بوده و از این رو عملکرد نیز کاهش می‌یابد. گزارش‌های مشابهی در مورد کاهش رشد قسمت‌های مختلف گیاهان مختلف در اثر افزایش تراکم وجود دارد که با یافته‌های این تحقیق مطابقت دارد. فولدشی و همکاران (۱۹۷۸) طی تحقیقات خود نشان دادند که مساحت مورد نیاز برای هر بوته بستگی به عوامل اقلیمی متعددی نظیر نوع خاک، رطوبت خاک، رطوبت هوا و درجه حرارت محیط دارد.

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که استفاده از اسید سالیسیلیک در غلظت‌های پایین (۲۵/۰، ۵/۰ و ۱ میلی‌مولار) به طور معنی­داری سبب افزایش پارامترهای رشدی گیاه مرزه بختیاری شده است. تا کنون گزارشی از کاربرد اسید سالیسیلیک بر این گیاه منتشر نشده است اما اثر سالیسیلیک بر رشد و عملکرد گیاهان زراعی و باغی و همچنین گیاهان دارویی به کرات گزارش شده است. به طور مثال قریب (۲۰۰۶) نشان داد که استفاده از اسید سالیسیلیک در گیاهان ریحان و مرزنجوش به طور معنی‌داری سبب افزایش پارامترهای رشدی می­ شود. گزارش­هایی از اثر اسید سالیسیلیک بر افزایش رشد و عملکرد در گیاهان گوجه فرنگی و لوبیا(سنارانتا، ۲۰۰۰)، فلفل(چانگلی و چان یو، ۲۰۱۰)، ریحان(دلاوری و همکاران، ۲۰۱۰) و… وجود دارد که با یافته‌های این تحقیق مطابقت دارد.

۴-۲-۲-بازدهی اسانس

برخلاف دیگر محصولات زراعی گیاهان دارویی گیاهانی هستند که کیفیت مواد در مقایسه با کمیت آن­ها به مراتب مهم­تر و ضروری­تر می­باشد. لذا جهت رسیدن به حداکثر کیفیت، علم و آگاهی از عوامل مؤثر بر رشد و نمو گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت می­باشد. شناخت عوامل محیطی، گیاهی و زراعی نقش مهمی در موفقیت کشت گیاهان دارویی دارد.از جمله عوامل مؤثر بر رشد و نمو و تولید مواد مؤثره گیاهان دارویی و معطر فاصله کاشت است. با وجودی که در مورد اثر تراکم گیاهی بر محصولات زراعی تحقیقات وسیع و جامعی انجام گرفته اما رفتار گیاهان دارویی در چنین شرایطی به خوبی مطالعه نشده است. برای فهم و درک موجودیت و ادامه حیات گیاهان دارویی در نواحی خشک و نیمه خشک که بخش وسیعی از کشور ما را نیز در بر گرفته است و اهلی سازی آنها در این شرایط، تحقیقات گسترده بر روی گیاهان با ارزش دارویی و اعمال تیمار­های مختلف نیاز می­باشد. فاصله کشت فاکتور مهمی است که می‌تواند علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن رشد گیاه باعث تغییر مواد مؤثره گیاه شود(فتاحی و فتاحی، ۱۳۸۴). برای نمونه در گیاه آرتمزیا وقتی نشاءها به زمین اصلی منتقل می‌شوند، در تراکم ۱۵*۵/۷ سانتی‌متر نسبت به تراکم ۱۵*۳۰ سانتی‌متر، تراکم بیشتری داشته ولی درصد اسانس کاهش یافت(فتاحی و فتاحی، ۱۳۸۴). در تحقیقی جهت بررسی تراکم مناسب برای دستیابی به عملکرد بالاتر، آویشن در فواصل ۱۵، ۳۰ و ۴۵ سانتی‌متر و در ردیف‌هایی به فاصله ۶۰ سانتی‌متر کشت گردید. مشخص شد که فواصل کشت کمتر به طور معنی‌داری سبب افزایش عملکرد سرشاخه و میزان اسانس در واحد سطح شده و بیشترین عملکرد در فاصله کشت۱۵ سانتی‌متر به دست آمد. در تحقیق حاضر با بیشترین میزان بازدهی اسانس تک بوته‌ها در کمترین تراکم یعنی فاصله کشت ۲۰*۲۵ سانتی‌متر به دست آمد. گزارش‌های مشابهی در مورد تاثیر افزایش فاصله کشت گیاهان در افزایش میزان اسانس آنها در گیاهان دارویی مختلف وجود دارد که با یافته­های این تحقیق مطابقت دارد. بیوسنتز اسانس‌ها در گیاهان دارویی به رژیم‌های نوری و تنفسی گیاه بستگی دارد. به همین علت در تراکم‌های کمتر و فاصله کشت بیشتر گیاهان به دلایل سایه اندازی کمتر و دریافت نور بیشتر بیوسنتز این ترکیبات نیز افزایش می‌یابد.
اسید سالیسیلیک یک ترکیب فنلی است که در ریشه گیاهان به میزان کم تولید می‌شود (راسکین، ۱۹۹۲) و نقش محوری در فرآیندهای فیزیولوژیک گیاه از جمله فتوسنتز، بسته شدن روزنه‌ها، تعرق، سنتز کلروفیل و پروتئین، ممانعت از بیوسنتز اتیلن و جذب و انتقال عناصر دارد(کلسینگ و مالامی، ۱۹۹۴). این ترکیب به عنوان یک سیگنال مولکولی مهم در پاسخ گیاهان به تنش‌های زیستی و غیر زیستی عمل می‌کند(سنارانتا و همکاران، ۲۰۰۰). با توجه به این مطالب مشخص می‌شود که تیمار سالیسیلیک اسید می‌تواند بر میزان اسانس گیاهان دارویی نیز مؤثر باشد. نتایج این تحقیق به درستی مطلب فوق را تایید کرد. نتایج نشان داد که استفاده از اسید سالیسیلیک به صورت کاربرد برگی سبب افزایش بازدهی اسانس گیاه مرزه بختیاری شد. غلظت ۲۵/۰ میلی‌مولار اسید سالیسیلیک بیشترین تأثیر را بر افزایش درصد اسانس داشت. به طور مشابه رمرودی و خمر(۱۳۹۲) گزارش کردند که در گیاه ریحان محلول پاشی اسید سالیسیلیک بر درصد اسانس تأثیر معنی‌داری دارد. نتایج این تحقیق نشان داد که با افزایش غلظت اسید سالیسیلیک بازدهی اسانس ریحان افزایش یافت و بیشترین میزان افزایش در تیمار ۱ میلی‌مولار به دست آمد. روشن و همکاران(۲۰۰۹) نشان دادند که تیمار اسید سالیسیلیک در غلظت‌های ۲۰۰ و ۴۰۰ میلی‌گرم بر لیتر سبب افزایش معنی‌دار درصد اسانس گیاه دارویی Salvia macrosiphon می‌شود.همچنین نتایج مشابهی در مورد گیاه حنا در اثر تیمار سایکوسل مشاهده شد. در این تحقیق مشاهده شد که تیمار اسید سالیسیلیک سبب افزایش پارامترهای رشدی گیاه مرزه بختیاری شد، احتمالاً تاثیر اسید سالیسیلیک بر درصد اسانس به دلیل تأثیر مثبت آن بر افزایش وزن اندام‌های هوایی گیاه و افزایش بیوسنتز اسانس در این اندام­ها بوده است.

۴-۲-۳-اجزای تشکیل دهنده اسانس

اسانس مایعی است فرار و آب گریز که حاوی ترکیبات معطر گیاهان است که به­عنوان روغن­های فرار یا اتری نیز شناخته می­ شود. این ترکیبات عامل اصلی ایجاد رنگ و بو در گیاهان هستند (مومنی و شاهرخی، ۱۳۷۰). برای اسانس‌ها اصطلاحاتی از جمله Essentialoilو Volatil oilبه­کار می برند(گنسر، ۲۰۰۰). عوامل محیطی اثرات متفاوتی را بر میزان و ترکیب اسانس بر جای می گذارند و پاسخ گیاهان نیز به این عوامل متفاوت است (هورنوک و همکاران، ۱۹۹۸). عموماً تجمع وتشکیل اسانس در گیاهان، تحت شرایط خشک محیطی تمایل به افزایش نشان می­دهد (ابر و مازافرنا، ۲۰۰۵؛ بانایان و همکاران، ۲۰۰۸). پاسخ‌های‌ دفاعی گیاه منجر به بیوسنتز و تجمع انواع ترکیبات ثانویه گیاهی می­گردد، لذا القاء به عنوان راهکاری مؤثر برای افزایش تولید متابولیت‌های ثانویه مانند آلکالوئیدها، ترپنوئیدها، فلاونوئیدها، ترکیبات فنولیک و فیتوالکسین­هاشناخته شده است (مولر و همکاران، ۱۹۹۳). ژائو و همکاران(۲۰۰۵) و ابل و میتوفر (۱۹۹۸) بیان کردند که سنتز بسیاری از متابولیت­های ثانویه و آنزیم­ها در گیاهان معمولاً با پاسخ­های دفاعی آنها به شرایط تنش مرتبط است. اگرچه مقدار ترکیبات متابولیت ثانویه در گیاهان دارویی تحت تاثیر ژن‌ها می‌باشد، ولی مقدار، غلظت و تجمع آنها به طور قابل توجهی تحت تاثیر شرایط محیطی و شرایط کشت و کار گیاهان می‌باشد. از جمله این شرایط تأثیر گذار تراکم گیاهی می باشد. نتایج تجزیه اسانس در گیاه مرزه بختیاری در این آزمایش نشان داد که به طور کلی ۳۴ ترکیب در این گیاه شناسایی شد که ترکیبات تیمول، پی-سیمن، کارواکرول، ترانس کاریوفیلن، لینالول و ۴-ترپینئول بیشترین میزان اجزا تشکیل دهنده اسانس این گیاه بودند. شاهیوند (۱۳۹۱) گزارش کرد که در گیاه مرزه بختیاری تحت تیمارهای آبیاری و تراکم مهمترین اجزاء تشکیل دهنده اسانس به ترتیب تیمول، گاماترپینن، ترانس کاریوفیلن، لینالول و پی سیمن بودند که نتایج مشابهی در این آزمایش به دست آمد. اسچولز و همکاران (۲۰۰۵) ترکیبات گونه‌های مختلف مرزه را مطالعه کردند. آنها دریافتند درگونه های Satureja thymbera، Satureja cuneifoliaو Satureja clicicaبه ترتیب کارواکرول، تیمول، پاراسیمن و گاماترپینن مهمترین اجزا تشکیل دهنده اسانس بودند. در تحقیقی دیگر با بررسی ترکیبات موجود در اسانس سه گونه مرزه مشخص شد که در گونه S.mutica به طور عمده دارای کارواکرول و تیمول، گونه S.macranta دارای پاراسیمن و لیمونن و گونه S.Intermedia دارای تیمول و گاما ترپینن می‌باشد.
درصد اسانس در این گیاه تحت تیمارهای مختلف تغییر کرد بلکه درصد اجزاء تشکیل دهنده اسانس نیز تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار گرفت. عمده ترین ترکیب شناسایی شده در این گیاه با میانگین ۸۵/۵۸درصد تیمول بود که تحت تاثیر تیمارها روند نامنظمی را نشان می­داد به طوری که در شرایط بدون کاربرد اسید سالیسیلیک این ترکیب با کاهش تراکم کاهش یافت اما در تیمار ۲۵/۰ میلی‌مولار با کاهش تراکم این ترکیب به شدت افزایش یافت. تیمار اسید سالیسیلیک در تراکم ۲۰*۲۵ سانتی­متر سبب افزایش این ترکیب شد. بیشترین مقدار تیمول در ترکیب تیماری ۲۵/۰ میلی‌مولار و تراکم ۲۰*۲۵ سانتی­متر به­دست آمد. نتایج آزمایش قبل(شاهیوند، ۱۳۹۱) بر روی گیاه مرزه بختیاری نشان داد که بیشترین میزان تیمول در ترکیب تیماری چهار روز آبیاری و تراکم کم (۲۰*۲۰) به­دست می‌آید که در مورد تراکم با یافته‌های این تحقیق مطابقت دارد. پس از تیمول، پی سیمن با میانگین ۳۹/۱۳درصد بیشترین مقدار را داشت که در بالاترین میزان آن در ترکیب تیماری ۱ میلی­مولار اسید سالیسیلیک و تراکم ۱۵*۲۰ سانتی­متر به دست آمد. نتایج مثبت تأثیر اسید سالیسیلیک و همچنین تغییر تراکم در افزایش سایر ترکیبات تشکیل دهنده اسانس مشاهده شد.
در گیاه دارویی Plectranthus tenuiflorusدر تیمار آبیاری ۴۰ درصد ظرفیت زراعی کاربرد اسید سالییلیک سبب افزایش اسانس، تیمول، کارواکرولو ترپن‌ها به ترتیب ۴۰، ۲۵، ۸۰ و ۴۰ درصد شد(جلال و همکاران، ۲۰۱۲). رحیم ملک(۱۳۹۱) گزارش کرد که در گیاه مریم گلی استفاده از اسید جاسمونیک ۵۰ میکرولیتر باعث افزایش آلفاپینن، بتاپینن و تیمول شد. همچنین استفاده از این ترکیب در غلظت ۱۰۰ میکرولیتر باعث افزایش کارواکرول شد. همچنین نتایج نشان داد که استفاده از اسید سالیسیلیک در غلظت ۴۰ مول بر لیتر سبب افزایش کامفون و کامفور گردید. کاربرد اسید سالیسیلیک سبب افزایش ترکیبات اسانس می‌شود این افزایش ممکن است در نتیجه حفظ متعادل رشد در اثر تیمار اسید سالیسیلیک باشد(جلال و همکاران، ۲۰۱۲) گزارش شده است که کاربرد اسید سالیسیلیک سبب حفاظت گیاهان از آسیب رادیکال‌های آزاد اکسیژن، تخریب غشا سلولی و رنگیزه­ها می‌شود(قربانی جاوید و همکاران، ۲۰۱۱). بنابر این ، این ترکیب با حفاظت از گیاه و تغییر شرایط فیزیولوژیکی آن سبب بهبود شرایط برای تولید ترکیبات اسانس می‌شود.

۴-۳-پیشنهادها

با توجه به نتایج این آزمایش و مرور منابع انجام گرفته برای اهلی سازی موفق این گیاه با ارزش دارویی و مهم موارد ذیل به عنوان چشم انداز در تحقیقات آینده توصیه می‌شود.

 

 

• با توجه به شرایط متغیر آب و هوایی ایران آزمایش‌های مشابهی در سایر نقاط کشور انجام گیرد.

 

 

 

• اثر سایر عوامل زراعی همانند استفاده از کودهای آلی و شیمیایی، تاریخ کاشت، سیستم آبیاری و… بر این گیاه و گونه های مشابه بررسی شود.

 

 

 

• با توجه به محدودیت زمانی و امکانات این آزمایش انجام گرفت. استفاده از تراکم­های بالاتر و پایین تر و و در سطح کشت بیشتر برای تعیین دقیق تر فاصله کشت ضروری به نظر می رسد.

 

 

 

• اثر فاکتورهای محیطی دیگر همانند نور، نوع خاک، دما و… بر این گیاه و گونه های مشابه بررسی شود.

 

 

 

• از سایر مواد تنظیم کننده رشد گیاهی استفاده شده و اثر آنها نیز بررسی و مطالعه شود.