-

 

اثر ثابت

 

 

 

ts2

 

۸۶/۰

 

۶۷/۱۹

 

<0.01

 

معنادار

 

 

 

ts3

 

۸۳/۰

 

۰۹/۱۹

 

<0.01

 

معنادار

 

 

 

ریسک ادراک شده

 

bi1

 

۸۷/۰

 

-

 

اثر ثابت

 

 

 

bi2

 

۷۹/۰

 

۲۷/۹

 

<0.01

 

معنادار

 

 

 

bi3

 

۸۷/۰

 

۲۷/۱۹

 

<0.01

 

معنادار

 

 

 

به منظور تحلیل ساختار پرسشنامه و کشف عوامل تشکیل دهنده هر سازه از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شده است. نتایج تحلیل عاملی تأییدی متغیرهای تحقیق در جدول بالا خلاصه شده‌اند. مقادیر محاسبه شده t برای هر یک از بار‌های عاملی هر نشانگر با سازه یا متغیر پنهان خود بالای ۹۶/۱ است. لذا می‌توان همسویی سوالات پرسشنامه برای اندازه گیری مفاهیم را در این مرحله معتبر نشان داد. در واقع نتایج فوق نشان می‌دهد آنچه محقق توسط سوالات پرسشنامه قصد سنجش آنها را داشته است توسط این ابزار محقق شده است. لذا روابط بین سازه‌ها یا متغیر‌های پنهان قابل استناد است. شاخصی که بار عاملی بالاتری داشته باشد، دارای اهمیت بالاتری نسبت به سایر شاخص‌ها می‌باشد.

۴-۱۰- تحلیل فرضیه‌های تحقیق
روابط متغیرهای مشاهده شده و مکنون در مدل معادلات ساختاری بر سه نوع است:

 

 

• همبستگی( همخوانی)^[۱۶۴]: همبستگی رابطه ای است میان دو متغیر در یک مدل اما غیر جهت دار^[۱۶۵] و ماهیت این نوع رابطه به وسیله تحلیل همبستگی^[۱۶۶] مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

 

 

 

• اثر مستقیم^[۱۶۷]: اثر مستقیم که در واقع یکی از اجزاء سازنده مدلهای معادلات ساختاری است و رابطه جهت داری^[۱۶۸] را میان دو متغیر نشان می دهد. این نوع اثر در واقع بیانگر تاثیر خطی علیّ فرض شده یک متغیر بر متغیر دیگر است. در درون یک مدل هر اثر مستقیم، رابطه‌ای را میان یک متغیر وابسته و متغیر مستقل، مشخص و بیان می کند. اگرچه یک متغیر وابسته در یک اثر مستقیم دیگر می تواند متغیر مستقل باشد و برعکس. علاوه بر این در یک مدل رگرسیون چندگانه، یک متغیر وابسته می تواند با چندین متغیر وابسته مرتبط شود و همچنین در رگرسیون چندگانه / چند متغیره^[۱۶۹] یک متغیر مستقل می تواند با چندین متغیر وابسته مرتبط شود. این موضوع که متغیر وابسته می تواند در برخی از مواقع، متغیر مستقل شود باعث به وجود آمدن رابطه سومی به نام اثر غیر مستقیم می شود.

 

 

 

• اثر غیر مستقیم^[۱۷۰]: این اثر در واقع اثر یک متغیر مستقل بر متغیر وابسته‌ای از طریق یک یا چند متغیر میانجی^[۱۷۱] است. در این اثر، متغیر میانجی نسبت به یک متغیر نقش متغیر مستقل و نسبت به متغیر دیگر نقش متغیر وابسته را ایفا می کند.

 

 

در این تحقیق به برای پاسخ به فرضیات تحقیق از مدل سازی معادلات ساختاری(SEM) با بهره گرفتن از نرم افزار LISREL استفاده شده است.نتایج حاصله از این روش به قرار زیر است:
جدول۴-۸: ضرایب مسیر، آماره t و نتیجه فرضیه تحقیق

گفتار هفتم: دلایل حرمت آلات موسیقی آوازی
روایات مناهی از آلات موسیقی آوازی
روایاتی که از عذاب شخص نوازنده دلالت دارند
اجماعگفتاراول: شناخت غناء از راه عرف
شکی نیست که عرف مرجع تشخیص برخی از احکام بوده است و فقها و اندیشمندان و برای تشخیص غناء حرام از آن تمسک جسته‌اند عبارتنداز:

صاحب «جواهر» می‌فرماید:«غناء عبارت از آواز با کیفیت خاصی است که مشخص شدن آن به عرف موکول شده است^[۹۴]
محقق اردبیلی در کتاب خود می‌نویسد:«آنچه را که عرف غناء بداند حرام است گرچه طرب انگیز و دارای ترجیع نباشد^[۹۵]
و همچنین شهید ثانی در «مسالک»^[۹۶]
و شیخ یوسف بحرانی در کتاب «حدائق»^[۹۷]
و فاضل مقداد در«التنقیع البرائع»^[۹۸]
ولی باید دانست که از راه عرف نمی‌توان یک معنای مشخص و امر ثابتی را درباره غناء ارائه داد زیرا غناء در عرف خاص مطرح است و همواره با تغییر شرایط زمانی و جغرافیایی و فرهنگی و اجتماعی انسانها متغیر می‌شود، همین باعث این شد که فقهاء در مفهوم آن اختلاف داشته باشد. چون تلقی آنها از غناء تحت تاثیر تلقی عرف در هر زمانی از مفهوم آن بوده است. لذا نمی‌توان تعریفی جامع و مانع از راه عرف برای غناء ارائه نمود. چون مفهوم غناء با تحول زمان و مکان و احوال انسانها متحول می‌شود، و عرف یک بلد در آن اختلاف است تا چه رسد به عرف بلاد، دیده می‌شود آواز و لحنی نزد بعضی غناء و آواز حرام و نزد بعضی دیگر آواز مباح و حلال به حساب می‌آید. آوازی برای یک قوم و ملتی طرب انگیز و هیجان انگیز و برای قوم و ملتی دیگر مکروه و ناپسند است.
نتیجه
آنکه موضوع غناء چنانکه محققان و پژوهشگران گفته‌اند از نگاه عرف و عادت یک موضوع ثابت نیست و در تعیین آن اختلاف بسیاری وجود دارد.
گفتار دوم: فرق بین غناء و موسیقی آوازی
از جمله اعمال محرمه که شیخ انصاری در مکاسب پیرامون آن به بحث پرداخته، مسئله غنا می‌باشد باید یادآور شد غناء غیر از مسئله موسیقی است چنانکه برخی از اشخاص در هنگام اظهار نظر پیرامون مسئله غناء به اشتباه افتاده و مسئله موسیقی را به میان کشیده‌اند حال آنکه مقصود از غنا چیزی است متفاوت و مغایر با موسیقی البته تفاوت بین دو عنوان یاد شده از دیدگاه پشینیان از علماء نه در مفهوم است و نه در مصداق و هر دو دارای یک معنا می‌باشند. غناء لفظ عربی است و موسیقی لفظ یونانی.
در رسائل «اخوان الصفا» به این معنی تصریح شده که موسیقی همان غناء و غناء همان موسیقی است، پس هیچ تفاوتی بین آنها نیست.^[۹۹]
ولی علمای عصر حاضر لفظ موسیقی را به معنای صدای ابزار و آلات طرب استعمال می‌کنند که اخص از مفهوم لفظ غناست، موسیقی لفظ یونانی است و بر فنون و آوازهای گوناگون و انواع آلات طرب اطلاق می‌شود. و علم موسیقی علمی است که در آن از اصول آهنگها و نغمه‌ها بحث می‌شود و این که اجزای آن چگونه با هم ترکیب و هماهنگی و مناسبت پیدا می‌کنند و یا برعکس در چه حالتی با هم تناسب و هماهنگی پیدا نمی‌کنند و نیز احوال زمانهایی که بین اجزای نغمه ها و آهنکها جدائی می‌اندازد مورد بررسی قرار می‌گیرد، تا بدین وسیله دانسته شود که الحان چگونه با هم ترکیب می‌یابند. «موسیقیار» برکسی اطلاق می‌شود که تخصص و حرفه او موسیقی باشد علامه دهخدا در لغت نامه در حرف میم می‌گوید:
موسیقی علمی است که بواسطه آن احوال نغمه‌ها و زمان های آن شناخته می‌شود و مشتمل برد دو فن است:
۱- شناخت اینکه نغمه‌ها چگونه با هم هماهنگی پیدا می‌کنند و برعکس این بخش فن الحان (آوازها) نامیده می‌شود.
۲- شناخت اوزان زمانهایی که بین اجزای آواز فاصله می‌شود و ْآن فن «ایقاع» نامیده می‌شود.^[۱۰۰]
بنابراین مراد از موسیقی نواختن آلات مخصوصی است که بدین منظور ساخته شده است، اما آنچه که از غناء مدنظر می‌باشد، کیفیت خاصی است که عارض بر صوت می‌شود.
گفتار سوم: آیات شریفه قرآن مجید
آیه اول:
«فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ»^[۱۰۱]
پس از پلیدی یعنی بتان بپرهیزید، و نیز از سخن زور اجتناب نمائید.
صاحب تفسیر المیزان می‌فرماید:
کلمه (زور) به معنای انحراف از حق است، و به همین جهت دروغ را نیز زور می‌گویند و همچنین هر سخن باطل دیگری را زور می‌نامند.^[۱۰۲]
و در تفسیر«مجمع‌البیان» آمده:
اصحاب ما روایت کرده‌اند که غناء و سایر سخنان لهو داخل در قول زور است. نحوه استدلال: ظاهر(اجتبنوا)، اجتناب کنید، امر است، و امر دلالت بر وجوب دارد. و از طرفی امر به چیزی، مقتضی نهی از ضد آنست.
بنابراین وقتی می‌فرماید از قول زور اجتناب کنید، یعنی از قولی که غناء باشد، پرهیز نمائید.
آیه دوم: آیه شریفه
وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ
بغیر علم و یتخذهاهزواً اولئک لهم عذاب مهین^[۱۰۳]
«بعضی از مردم گفتار لهو (بازیچه) را می‌خرند، تا بدون علم مردم را از راه خدا گمراه کنند، و راه خدا را لوث کنند آنان عذابی خفت آور دارند»
مرحوم علامه در المیزان می‌فرماید:
کلمه لهو به معنای هر چیزی که آدمی را از مهمش باز بدارد، و لهو الحدیث آن سخنی است که آدمی را از حق منصرف نموده به خود مشغول سازد، مانند حکایات خرافی، و داستانهائی که آدمی را به فساد و فجور می‌کشاند و یا آن را از قبیل سرگرمی به شعر و موسیقی و مزمار و سایر آلات لهو است که همه اینها از مصادیق لهو الحدیث اند.(همان)
(لیضل عن سبیل الله بغیر علم) مقتضای سیاق این است.
که مراد به سبیل الله قرآن کریم و معارف حقه از اعتقادات و دستورالعملها و مخصوصاً داستانهای انبیاء و اهم گذشته بوده باشد، چون لهو الحدیث و خرافات در درجه اول معارض با این داستانهای حق و صحیح است، و در درجه دوم بنیان سایر معارف حقه را در انظار مردم سست نموده، و سپس مفهوم می‌سازد.
موید این معنا جمله بعدی است که می‌فرماید(ویتخدها هزوا) یعنی حدیث را مسخره می‌کنند، چون نام خرافات نیز حدیث است و همین باعث وهن هر حدیثی می‌شود، و سبب می‌گردد مردم احادیث واقعی را نیز سخریه بگیرند پس همان طور که گفتیم مراد به سبیل الله قرآن است، بدان جهت که مشتمل بر قصص و معارف است، و گویا مراد کسی که خریدار لهو حدیث است این است که مردم را از قرآن منصرف نموده گمراه نماید، و در نتیجه مردم قرآن را هم به مسخرگی گیرند، و این است که به مردم بگوید، این نیز حدیث است مانند آن احادیث، و اساطیری است چون آن اساطیر^[۱۰۴]
در «مجمع» می‌گوید:
اکثر مفسرین برآنند که مقصود از لهو الحدیث در اینجا غناء می‌باشد.
و از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و حضرت رضا(ع) نیز در این باب روایت وارد شده که تغنی از جمله لهو الحدیث و کلام بیهوده است.
و از امام صادق(ع) روایت آمده، که فرمود مقصود طعنه زدن به حقایق و استهزاء به آنست که بعضی از مردم جاهل به آن مشغولند…
سپس حضرت فرمود از اقسام طعن به حق غناء است و بنابراین هر چه که انسان را از راه خدا و اطاعت او باز می‌دارد داخل در آیه بوده و جز و لهو الحدیث خواهد بود چه از کارهای بیهوده باشد و یا استعمال آلات موسیقی و یا آن که به قرآن کتاب آسمانی را استهزاء نمودن.
چنانکه «ابومسلم» به همین مطالب در تفسیر آیه اشاره کرد و «عطا» گوید: مقصود «کارهای بیهوده و دروغ» است.
و خلاصه، هر چه جز و لعب و لهو بشمار آید و یا سخن دروغ بوده و از نظر قرآن بیهوده معرفی شده همه جز و آیه می‌باشند^[۱۰۵]
آیه سوم:
«وَالَّذِینَ لَا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَامًا »
«و کسانی که گواهی بنا حق ندهند، و چون بر ناپسندی بگذرند با بزرگواری گذرند».^[۱۰۶]

به تعبیر بالدوین ^[۱۰۵] (۱۹۹۴) سازه کیفیت زندگی تا اندازه ای مبهم است. از یکسو کیفیت زندگی فردی به عنوان پنداشتی از چگونگی گذران زندگی فرد مطرح می شود و از بعدی کلی تر کیفیت موقعیت های زندگی حول یک عامل؛ موقعیت هایی نظیر محیط پیرامونی و یا فرهنگ در یک جامعه معین را شامل می شود. از منظری دیگر می توان کیفیت زندگی را در دو سطح خرد (فردی- ذهنی) و کلان(اجتماعی- عینی) تعریف کرد. سطح خرد شاخص هایی نظیر ادراکات کیفیت زندگی، تجارب و ارزش های فرد و معرف های مرتبط مانند رفاه، خوشبختی و رضایت از زندگی را شامل می شود و سطح کلان شامل درآمد، اشتغال، مسکن، آموزش و پرورش و سایر شرایط زندگی و محیط است. در رویکردی عملی کیفیت زندگی به عنوان یک مفهوع کلی تعریف می شود که تمام ابعاد زیستی شامل فردی، خودشناسی و بهداشت اکوسیستم را پوشش می دهد.
لیو^[۱۰۶] (۱۹۷۶) سه رویکرد را در بررسی مفهو کیفیت زندگی ارائه می دهد: ۱- تعریف کیفیت زندگی براساس عناصر تشکیل دهنده آن مانند شادکامی، رضایتمندی، ثروت، سبک زندگی و … ۲- تعریف کیفیت زندگی از طریق بکارگیری شاخص های عینی و ذهنی اجتماعی مانند تولید ناخالص داخلی، بهداشت، شاخص رفاه، شاخص آموزش و … ۳- تعریف کیفیت زندگی براساس تعیین میتغیرها یا عوامل موثر بر کیفیت زندگی و توجه به زمینه ها و شرایطی که در آن، سطح کیفی زندگی تعیین می شود.
۴-۵-۲- کیفیت زندگی به مثابه رضایت از زندگی
در بخشی از نوشتجات کیفیت زندگی به عنوان یک مفهوم ذهنی مبتنی بر ارزش ها و تمایلات فردی در ارتباط با میزان رضایتمندی از زندگی در نظر گرفته شده است. به بیان دیگر «رضایت از زندگی» به عنوان مولفه اصلی کیفیت زندگی مورد تاکید قرار گرفته است. در این خصوص ۴ نوع رضایت از زندگی وجود دارد:

 

1. 1. رضایت ناشی از داشتن که متاثر از میزان برخورداری افراد از امکانات می باشد.

 

1. 1. رضایت ناشی از ارتباط^[۱۰۷]که معطوف به روابط اجتماعی است.

 

1. 1. رضایت ناشی از بودن، پنداشت فرد نسبت به خویشن و تعریف از کیستی خود، که دلالت بر معناداری و کنترل بر زندگی خود در مقابل خود بیگانگی دارد.

 

1. 1. رضایت ناشی از اقدام و عمل که بیشتر معطوف به چگونگی زمان در اختیار در قالب اوقات فراغت می شود.

 

کاتر^[۱۰۸] (۱۹۸۵) نیز کیفیت زندگی را به مثابه رضایت فرد از زندگی و محیط پیرامونی تعریف می کند که نیازها، خواست ها، ترجیحات سبک زندگی و سایر عوامل ملموس و غیر ملموسی را که بر بهزیستی همه جانبه فرد تاثیر دارند، در بر می گیرد.
۵-۵-۲- تعاریف مبتنی بر وجوه چندگانه
در دوره جدید با پرهیز و اجتناب از نگاه تقلیل گرایانه نسبت به سازه کیفیت زندگی، این سازه با توجه به ابعاد سه گانه ذهنی، عینی و محیطی مورد بررسی نظری و تجربی قرار گرفته است. به نظر مالمن ^[۱۰۹] (۱۹۹۷) کیفیت زندگی مفهومی ناظر به افرا است ولی همچون انتظارات از طریق تعامل پویای بین فرد مفروض، جامعه و محل سکونت او تعیین می شود. در نظر دیوان ^۳ کیفیت زندگی به عنوان حالتی در نظر گرفته می شود که فرد در آن نسبت به خودش، طبیعت و جامعه ای که در آن زندگی می کند، احساس آرامش درونی دارد (دیوان،۲۰۰۰: ۳۱۵) دیوان دو عامل را در ایجاد این حالت موثر می داند؛ یکی داشتن هدف در زندگی و دیگری برخورداری از روابط مناسب با دیگران. در این خصوص وی بر این باور است که «رابطه» عمده ترین منبع ثروت آدمی محسوب می شود. تستا^[۱۱۰] و سیمونسون^[۱۱۱] (۱۹۹۶) نیز کیفیت رندگی را در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی مورد مطالعه قرار داده اند و آن را معطوف به تجارب، اعتقادات، انتظارات و ادراک فرد می دانند.
فرانس(۱۹۹۶) با بررسی مقالات و مطالعات انجام شده در ارتباط با کیفیت زندگی، به لحاظ مفهومی کاربرد این اصطلاح را در شش حوزه ۱٫ زندگی عادی۲٫ مطلوبیت اجتماعی۳٫ شادکامی ۴٫ رضایت از زندگی۵٫ دستیابی به اهداف شخصی و ۶٫ استعدادهای ذاتی شناسایی و دسته بندی می کند که در جدول (۱-۱)، این حوزه ها به همراه عناصر موثر مربوط به هر کدام آورده شده است.
جدول ۴-۲-حوزه های مختلف بکارگیری مفهوم کیفیت زندگی براساس مطالعه فرانس

 

حوزه کاربرد مفهوم	عناصر موثر در مفهوم سازی
زندگی عادی	توان تأمین نیازهای اساسی و حفظ سلامتی
مطلوبیت اجتماعی	توانایی فرد به منظور ایجاد یک زندگی مفید اجتماعی/ ایفای نقش موثر در جامعه
شادکامی	تعامل میان احساس هیجانو افسردگی/ متأثر از عوامل درونی و بیرونی
رضایت از زندگی	ارزیابی مثبت فرد از کیفیت زندگی خود/ معطوف به توانایی های شخص/ رضایتمندی در زمینه های مختلفی جون عشق، ازدواج، روابط دوستانه، اوقات فراغت و …
دستیابی به اهداف شخصی	توان فرد در دستیابی به اهداف/ رضایت شخصی و رضایتمندی در هنگام مقایسه خود با دیگران
استعدادهای ذاتی	توانایی و استعدادهای فیزیکی و ذهنی بالفعل و بالقوه فرد(به طور فطری)

موری با رویکردی تلفیقی، چهار مجموعه شرایط را برای بهبود کیفیت زندگی موثر می دان؛ منابع مادی، امنیت، عزت نفس و خشنودی و در هر زمینه یک سطح آستانه را پیش بینی می کند، که در آن سطح شادکامی فرد تحقق می یابد. او عدالت و آزادی را به عنوان پیش نیازهای این شرایط فرض می کند و بر این نظر است که کیفیت زندگی در صورتی بهبود می یابد که:

۶-۵-۱۱-۲ آموزش
از نظر نیکلاس ساختار آموزشی سه مرحله‌ای برای توانمندسازی کارکنان وجود دارد که:

مرحله اول:آن تحلیل توانایی های حاضر کارکنان و کمک به آنان برای کارکردن با حداکثر استعداد است.
مرحله دوم : به‌کارگیری تکنیک های آموزشی توسط مدیران برای به‌کارگیری کارکنان که فراتر از توانایی های فعلی آنان است.
مرحله سوم : دستیابی به تعهد کارکنان از راه به اشتراک گذاردن نظرها و ارزشها که با کامل شدن این مرحله ، توانمندسازی حاصل می شود.
مشارکت نیز فراگردی است که از راه آن ، افراد به دگرگونی دست می یابند . آنها تغییر را خود پدید می آورند و جزئی از تغییر به شمار می آیند و با تغییر، بودنهای خود را به شدنهای دلخواه تبدیل می‌سازند‌(طوسی، ۱۳۷۰: ۶ ).
یکی از روش های اجرایی توانمندسازی‌، خودمدیریتی یا کارهای گروهی است. کار برروی پروژه گروهی، باعث گسترش محدوده و مرز میان اعضای تیم و انگیزش کارکنان می شود. خودمدیریتی نیز موجب ایجاد شرایطی برای بهبود عملکرد می‌شود‌.
یک تعریف جامع از مشارکت کارکنان‌، شامل چهار جزء کلیدی است:
۱- قدرت: که شامل مجهزکردن افراد با اختیارهای کافی برای تصمیم گیری است‌.
۲- اطلاعات : دسترسی به اطلاعات مناسب برای گرفتن تصمیم‌های موثر حیاتی است‌.
۳- دانش و مهارت : تاثیر مشارکت کارکنان در اثربخشی سازمان، در حد میزان برخورداری کارکنان از دانش و مهارت لازم برای تصمیم گیری خوب است.
۴- پاداش : که اثر زیادی برای درگیرکردن کارمندان در سازمان می تواند داشته باشد‌.
هرچه این چهارجزء بیشتر به سمت سطوح پایینی سازمان، انتقال داده شوند، مشارکت کارکنان بیشتر می‌شود(‌محمدزاده، ۱۳۷۵ :۵۳۳ ).
یکی از استراتژی‌های مهم تغییر سازمانی، استراتژی سهیم کردن در قدرت است که ارزشها و مفروضاتی را تثبیت می‌کند و حمایت برای تغییر پیشنهاد شده را باعث می شود. این فرایند کند است اما به تعهد بالا می انجامد. این روش بر مبنای تواناسازی است و ماهیت مشارکتی دارد و روی دخالت دادن دیگران در بررسی نیازها و ارزشها، هنجارهای گروهی و هدفهای عملیاتی تکیه می کند. عامل تغییر، افراد دیگری را که باهم کار می کنند تا به اتفاق نظر درمورد حمایت از تغییر لازم دست یابند، در قدرت سهیم می سازد. مدیرانی که از سهیم کردن دیگران در قدرت به عنوان روشی برای تغییر برنامه‌ریزی شده‌، استفاده می کنند، به قدرت مرجعیت و مهارتهایی نیاز دارند تا به گونه‌ای موثر با دیگران، در موفقیتهای گروهی کار کنند‌. آنها باید بتوانند به دیگران اجازه دهند تا در تصمیم گیریهایی مشارکت کنند که بر ماهیت تغییر برنامه ریزی شده و روش اجرای آن اثر می گذارد. به سبب اینکه مشارکت، سطح بالایی از درگیری ذهنی و عاطفی را می طلبد، یک استراتژی آموزش دوباره، بطور رسمی، اغلب بسیار وقت‌گیر است، اما به احتمال زیاد به درونی شدن تغییر و پایداربودن آن منجـر می‌شود.
۷-۵-۱۱-۲ تحول در کمیت نیروی انسانی و کوچک سازی سازمان
کوچک سازی سازمان یکی از مباحث ساختار سازمانی است که گاهی تحت عنوان “تعدیل نیروی کار” نیز مطرح می گردد. کوچک سازی مبحث جدیدی در سازمان نیست و از گذشته، شرکتها بویژه زمانی که سودآوری شان روند نزولی می یافت اقدام به کاهش نیروی کار می کردند. عمده اهداف شرکتها از کوچک سازی کاهش هزینه ها، ارتقای کارائی و حفظ سطح قابل قبول سودآوری برای سهامداران بوده است(اسمیت،۲۰۰۶).
۸-۵-۱۱-۲ تصمیم سازمان برای کوچک سازی
سازمانها به طور سنتی به منظور کاهش هزینه ها، ارتقای کارائی و حفظ سطح قابل قبول سودآوری برای سهامداران خود اقدام به کوچک سازی می کنند. به این ترتیب که کوچک سازی با کاهش هزینه های عملیاتی از طریق حذف نیروی انسانی به دنبال نشان دادن سود بالاتر برای شرکت است(اسمیت،۲۰۰۶).
سازمانها تنها به علت فشارهای بازار محکوم به کوچک سازی نیستند. نتایج بررسی ها نشان می دهد که از اهمیت شرایط عمومی اقتصاد به منزله منطق کوچک سازی کاسته شده است. اکنون کوچک سازمانی به دلایلی همچون استفاده بهتر از کارکنان، واگذاری امور به خارج از سازمان، تعطیلی کارخانجات، ادغامها، خود کار کردن و استفاده از فناوری جدید صورت می گیرد(پالمر و دیگران، ۲۰۰۷).
مابرت و چمنر معتقدند اهداف سازمانها برای کوچک سازی را به صورت زیر دسته بندی می کنند:
۱٫تصمیمات عمدی و آگاهانه
۲٫کاهش نیروی انسانی که اغلب به طور نامناسب در سطوح مدیریت صورت می گیرد
۳٫به سبب اهداف اثربخشی و کارائی
۴٫تغییرات در فرایند کار
به هر تقدیر اکنون بسیاری سازمانها چه در اثر فشارهای خارجی و چه دلایل درون سازمانی به سمت تغییرات بنیادی در ساختار سازمانی رفته اند و اقدام به کوچک سازی کرده اند. کاهش هزینه، نظارت بیشتر و توسعه سازمان است که آن را قادر می سازد تا نسبت به تغییرات بازار در یک دوره زمانی کوتاه مدت بهتر واکنش نشان دهد(تامبونان، ۲۰۰۵).
۹-۵-۱۱-۲ اثرات بلندمدت کوچک سازی سازمان
انجام دادن موفقیت آمیز برنامه کوچک سازی بستگی به چگونگی اجرای آن دارد. مدیریت نباید به مقوله کوچک سازی به منزله یک عمل کوتاه مدت بنگرد بلکه آن را باید به سان برنامه ای راهبردی بداند که منجر به یک مزیت رقابتی در بلندمدت خواهد شد. این امر تلاشهای کوچک سازی را هماهنگ و برنامه ریزی شده خواهد کرد(فلدمن و دیگران،۲۰۰۶).
اگر برنامه کوچک سازی بدون برنامه تفصیلی باشد موفقیت آن در بلند مدت سوال برانگیز خواهد بود. مسائلی که منجر به بی اعتمادی بین مدیریت رده بالا و کارکنان باقیمانده، اعتبار تلاشهای کوچک سازی را مورد تردید قرار می دهد. برای جلوگیری از کندی پروژه کوچک سازی، تیم بررسی کننده باید زبده و فعال و طرح آنها نمایانگر خواسته ها و علائق تمامی اعضای سازمان باشد. این مهم است که کارکنان ببینند که مدیریت به خواسته و نیاز های آنها به دقت توجه می کند(اسمیت،۲۰۰۶).
به عنوان نمونه شرکت زیراکس بازرا عمده سهام خود را در دهه ۱۹۸۰ از دست داد. اما زمانیکه مدیران عالی با شرایط سخت شرکت مدارا کردند مشکلات سازمان حداقل شد. چیزی که مدیران ارشد از کارکنان استنباط کردند فهم بیشتر و تمایل به تبعیت آنها از مدیریت برای حفظ سازمان بود(پرتر، ۱۹۹۸).
بدون وفاداری تک تک کارکنان موفقیت کوچک سازی سوال برانگیز است. تونلی و فلدمن در مورد احساس وفاداری آنها مصاحبه ای انجام دادند و در این مصاحبه در پی این بودند که در چنین شرایطی چه انتظارتی از کارفرمایان خود دارند. برخی نظرات بیانگر این است که سازمان در برابر آنچه اتفاق خواهد افتاد باید صادق و شفاف باشد. تجربه نشان می دهد به مدت کوتاهی بعد از سازماندهی مجدد و حذف برخی کارکنان، افراد باقی مانده احساس می کنند که این سازمان دیگر محل خوبی برای کار کردن نیست و اگر شغل مناسبی پیدا کنند سازمان را ترک خواهند کرد. با بررسی تجربه تلفیق و ادغام در خلال دوازده سال می توان نتیجه گرفت تغییرات گسترده و یکباره در فرهنگ شرکت، مسیر کار را تخریب می کند و در مورد امنیت شغلی نگرانی ایجاد می کند. این عوامل درنهایت منجر به کاهش حس وفاداری به سازمان می شوند(ایزدخواه،۱۳۸۶).
بدیهی است کوچک سازی به تنهائی کافی نیست. کوچک سازی مانند بیماری بی اشتهائی می تواند سازمان را بدون منطق لاغرتر کند. بنابراین، کوچک سازی الزاما سازمان را سالمتر نمی کند. لذا در زمینه ارتباط کوچک سازی با بهره وری و اثربخشی سازمانی باید پژوهشهای بیشتری صورت گیرد. تنها به واسطه اینکه سازمان کوچک است، الزاما به مفهوم کاراتر بودن آن و اثربخشی هزینه نیست. در برخی موارد تحقیقات نشان داده است که سلامت مالی سازمان براثر کوچک سازی کاهش می یابد. برعکس، برخی از سازمانها نیز به واسطه کوچک سازی بهره وری و سودآوری را افزایش داده اند(فرناندو، ۲۰۰۱).
معیار کوچک سازی در اوایل دهه ۱۹۹۰ عبارت بود از طرح کاهش تعداد واحدها از طریق اخراج کارکنان، سازماندهی مجدد، سرمایه گذاری مجدد و ورشکستگی. تعیین راهبرد مناسب در کوچک سازی نوعی ضرورت است و بدون آن نباید انتظار درمان تمامی دردها را داشت. برخی از سازمانها در بحث کوچک سازی دچار اشتباه شده، بیش از اندازه نیروی کار خود را اخراج کرده اند و سپس مجبور شدند تعدادی از آنها را دوباره به عنوان مشاور استخدام کنند(فریزر، ۲۰۰۶).
۱۰-۵-۱۱-۲ توسعه برنامه ها برای موفقیت کوچک سازی
وجود برنامه ای تفصیلی و مفید برای کوچک سازی ضروری است. متاسفانه برخی سازمانها کوچک سازی سازمان را بدون توجه به پیامدهای آن انجام می دهند. نویسندگان معتقدند کوچک سازی به دلایل زیر در برخی شرکتها عملکرد مطلوبی ندارند:
۱٫سازمانها در اعمال سیاستهای کوچک سازی، مشکلات منابع انسانی را مدنظر قرار نمی دهند.
۲٫سازمانها بیش از اندازه از مشاوان خارجی و اشخاص ثالث استفاده می کنند و کمتر به آموزش مجدد افراد توجه دارند.
۳٫هنگامی که سازمانی کوچک می شود بار اضافی به نیروهای صف و ستاد که فرصت اندک و تجربه کمی برای انجام کار دارند منتقل می شود.
۴٫هنگامی وضعیت شرکتها سخت تر می شود که شبکه های ارتباطی گذشته قادر به پاسخگوئی نباشد و عملا بین سطوح مختلف سازمان ارتباط مناسبی برقرار نشود.
۵٫غالبا کوچک سازی منجر به بهره وری و کیفیت نمی شود، چون هیچ برنامه ای وجود ندارد که بگوید چگونه باید با نیروی کاهش یافته کار انجام گیرد.
۶٫کوچک سازی امنیت شغلی را از بین می برد، در چنین شرایطی وفاداری افراد به سازمان کاهش یافته، اغلب برای کسب درآمدهای بیشتر دایما از یک سازمان به سازمان دیگر منتقل می شوند.
فلدمن و دیگران بر امنیت شغلی کاهش یافته ناشی از سازماندهی مجدد و سطح پائین تعهد توجه دارند و از طرف دیگر مابرت و چمنر موضوع توسعه یک برنامه تفصیلی خوب برای آموزش مجدد کارکنان مازاد را بررسی کردند. آنان معتقدند با انجام دادن این کار نیازی به استخدام مجدد نخواهد بود. به عبارت دیگر، استخدام مشاوران یا استخدام مجدد کارکنان ضروری نخواهد بود. روش دیگر موفقیت در برنامه های کوچک سازی حفظ هزینه های مربوط به برنامه های حمایتی در سطح پائین است. با انجام این کار سازمان باید برنامه های اجباری ترک خدمت را به جای برنامه های اختیاری در پیش گیرد.
هنگامی که برنامه های اختیاری اجرا می شود این برنامه اغلب به وسیله افرادی استفاده می شود که از بیشترین برنامه های حمایتی برخوردارند. مشکل دیگر این برنامه های این است که معمولا کارکنان کلیدی سازمان را ترک می کنند و موجب بلا تصدی شدن مشاغل کلیدی سازمان می شوند. اغلب برنامه های کوچک سازی به مدت زمان طولانی تر نسبت به زمان پیش بینی شده نیاز دارد. با داشتن یک زمان بندی دقیق برای کوچک سازی، مدیریت قادر به کاهش سطوح اضطراب و نگرانی کارکنان مازاد می شود(بل و آلبو،۲۰۰۵).
هزینه های پنهان از قبیل افزایش هزینه های کیفیت ناشی از دوباره کاری، ماشین آلات اسقاطی و همچنین اضافه کار پرداختی به کارکنان که به واسطه حجم کار فزاینده انباشته شده یکی از مسائل همراه با کوچک سازی است. با بهره گرفتن از جدول زمانبندی موثر و ایجاد ارتباط صادقانه با کارکنان می توان بر این مسائل فائق آمد. دیدگاه های نهائی برای موثر کردن تلاشهای کوچک سازی این است که بتوان هزینه ها را کارا نمود. بدون استقرار نظام نظارتی در سازمان برای پیگیری فهرست حقوق، اضافه کار و سایر هزینه های ناشی از آن، کلیه تلاشهای کوچک سازی بی ثمر خواهند شد(فلدمن و دیگران، ۲۰۰۶).
۱۱-۵-۱۱-۲ تحول نیروی انسانی و مهندسی مجدد منابع انسانی از طریق فناوری اطلاعات
مهندسی مجدد سازمانها را می توان از جهات مختلف محصول تکامل طبیعی و عملی استراتژی های کاربردی برخی از رویکردهای مدیریتی اخیر دانست که تاثیر عمده ای بر نحوه نگرش مدیریت و دگرگونی سازمانها داشته است . این رویکردهای جدید شامل «مدیریت کیفیت جامع (TQM)» ، «تمرکز بر روی مشتریان» و جدیدترین آنها «مهندسی مجدد فرایندها (BPR)» هستند. مهندسی مجدد سازمانها یک رویکرد کل نگر است که طی فرایندی، استراتژی رقابت سازمان را با پردازشهای درونی و کارکنان آن مرتبط می کند. این ارتباط از طریق به کارگیری جدیدترین ابزارهای ارتباطی برقرار می شود.

۲-۹-۳٫ ورودی شهر – فرودگاه
در گذشته مسیر های رفت و آمد وسایل نقلیۀ (کندرو) تحت تأثیر بافت مرکز گرای، بازار قرار داشت. امروزه هم، وسایل حمل و نقل تعیین کنندۀ مسیر ها نیستند، بلکه مسیر های موجود، در ساختار بافت است که محدودۀ رفت و آمد ما را تعیین می کنند. فقط هواپیما از این قاعده مستثناست. هواپیما تصویری کلی و کاملاً واضح از شهر را، از ارتفاعی نسبتاً زیاد به ما عرضه می کند و ساختار چند لایه ای شهر را، متشکل از معابر، مساکن و فضای های باز، یک جا پیش روی بیننده قرار می دهد. ساختاری که در حین پیاده روی یا تردد با وسایل نقلیه در خیابان ها، به طور تدریجی و از زاویۀ دید ناظر درک و احساس می شود.
وقتی از بالا به شهر نگاه می کنیم، شهر شکل سه بعدی خود را از دست داده، شبیه یک لکۀ بزرگ و مانند یک کیک شیرینی به نظر می رسد. در این حالت، کلیتی مغشوش و محو مشاهده می شود، ولی مشخص نیست که آیا فلان خیابان از لحاظ طراحی شهری جذاب است یا خیر. آشفتگی ورودی شهر نیز احساس نمی شود. محل استقرار فرودگاه ها، بر خلاف ایستگاه های راه آهن، معمولاً در فاصلۀ دور تری از مرکز شهر قرار دارند، از این رو، مسیر خروجی فرودگاه ها به مسیر های شلوغ و پر سر و صدا منتهی نمی شود، بلکه به مسیری عریض و تندرو ختم می گردد (بزرگراه ها).
امروزه در کنار هر فرودگاهی، منطقه ای بی هویت شامل کاربری های صنعتی، سطوح ترافیکی و طبیعت تخریب شده قرار گرفته است و هر مسافری که با هواپیما سفر می کند، از چشم انداز هوایی، اطلاعات بیشتری در مورد شهر مقصد خود کسب می کند تا در روی زمین هنگامی که از فرودگاه خارج می شود.. در هر حال، فرودگاه یکی از مدخل های شهراست که نوع رابطه اش با شهر نیاز به بررسی مجدد و طراحی جدیدی دارد. (منبع قبلی، ص۶۲).
ورودی محله: مجموعه ساختمان های مسکونی و خدماتی است که از لحاظ بافت اجتماعی ساکنانش خود را اهل آن محل می دانند و دارای محدوده معین است. حدود محله های شهر تابع تقسیمات شهرداری خواهد بود (طرح توسعه و عمران (جامع) شهر انزلی، ۱۳۹۲).
۲-۱۰٫ سلسله مراتب کارکردی – مکانی ورودی ها
۲-۱۰-۱٫ حوزه های فضای ورودی شهر
فضای ورودی شهرها یک مسیر حرکتی است که جریان ورود به شهر را میسر می سازد. مسیر حرکتی قابل تفکیک به سه حوزه با ویژگی های خاص خود است. در این جریان با عبور از داخل فضایی با خصوصیت مستقل، سلسله مراتب فضاهای مجزا قابل تشخیص و ادراک است و در مجموع کل بهم پیوسته ای را تشکیل می دهند؛ حوزه میانی را می توان به عنوان حوزه حد واسط که هویت کاملا مستقل دارد در نظر گرفت. این حوزه در واقع به عنوان بزرگ ترین و موثرترین حوزه در تبدیل سکانس ها به یکدیگر نقش مهمی را در فضای ورودی شهر ایفا می کند. این حوزه با استقرار بر روی مرز بیرون و درون شهر و دادن فرصت کافی برای تبدیل بیرون و درون به یکدیگر، به تفسیر رفتار در دو طرف ورودی کمک می کند. حوزه های کناری به عنوان حوزه های نیمه مستقل در مجموع فضاهای ورودی عمل می کنند. حوزه اول با حوزه خارجی با ویژگی های طبیعی بیشتر ناظر را آماده ورود به حوزه حد واسط می کند. این آمادگی برای ورود، با ملاحظه تغییراتی در بافت حاشیه(رویت کارخانجات و. . . . . . ) و یا تغییر آهنگ حرکت وسایط نقلیه صورت می گیرد. در واقع این حوزه نقش ارتباط اولیه بیرون و طبیعت را به حوزه میانی و در نهایت با پدیده شهر فراهم می کند.

پس از حوزه دوم یعنی حوزه میانی، حوزه نیمه مستقل دیگری به نام حوزه داخلی ناظر را آماده ورود به شهر می کند. این حوزه با ویژگی های مصنوعی بیشتر ارتباط حوزه حد واسط را با عناصر مصنوعی شهر میسر می سازد و در واقع تداوم حس نزدیک شدن به شهر که در حوزه حد واسط وجود دارد به حس حضور در شهر در این حوزه تبدیل می شود (خادمی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۸۷).
– زیبا شناسی و نظریه های آن
اگر چه در ادبیات معاصر، واژه زیبایی شناسی، در دوران جدید و در قرن هجدهم اولین بار، توسط الکساندر گوتلیب بومکارتنر(۱۷۶۲-۱۷۱۴) استعمال شد، اما با عنایت به معنای آن که به هر حال به “درک انسان” و “زیبایی یک پدیده” مربوط می شود، قاطعانه می توان گفت که علی رغم جدید بودن واژه، موضوع ابداً جدید نبوده و می توان برای آن قدمتی، معادل عمر بشر قائل شد.
مروری بر ادبیات زیباشناسی شهری در نیم قرن اخیر نشان می دهد چگونه مباحث زیبایی شناسی، از مقوله ای با تاکیدات بصری / هنری به مقوله ای با گرایش های ادراکی / معنایی تغییرجهت داده است؛ یعنی تغییر از سبک پیتورسک به گرایشات معناشناسانه در زیباشناسی شهری.
پیتورسک با تاکیدی معمارانه بر جنبه های بصری/ هنری منظر از جمله توجه به کثرت و تنوع، مقیاسی انسانی، طبیعت گرایی و نظمی ارگانیک در فرم و ترکیب رنگ، توسط افرادی چون زیته^[۱]، گیبرد^[۲]، و هالپرین^[۳]، رواج می یابد. متاثر از همین دیدگاه و جنبش های هنری بعد از جنگ جهانی دوم، جنبش منظر شهری توسط سر دبیر مجله آرشیتکتورال ری ویو مطرح می شود. بر خلاف مدرن گرایانی که معماری شی گونه را تبلیغ می کنند، گوردن کالن مسئول بخش شهری همین مجله، به “هند ارتباطات” اهمیت می دهد، تجربه مکان را با حرکت در هم می آمیزد و دیدهای متوالی از محیط شهری را مطرح می کند. رویکرد کالن علیرغم بداعتش در زمینه ادراک زیبایی در حین حرکت، به دلیل تاکید بر جنبه های ادراکی / احساسی شخصی از تجربه منظر شهری مورد استفاده قرار می گیرد.
از طرف دیگر، زیبایی شناسی شهری قابلیت رقابت با دیدگاه های جیکوبز، و نیومن^[۴]، که در دهه های ۶۰ و ۷۰ در علوم اجتماعی و علوم رفتاری توسعه می یافتند را نداشت. این مفاهیم فکری جدید و توجه به ابعاد مختلف طراحی شهری، بحث های زیباشناسی و به طور خاص پیتورسک و رویکرد گوردن کالن را تضعیف کرد و مطالعات زیبایی شناسی شهری را به حاشیه راند. به همین دلیل، نظریه های زیباشناسی بیش از آنکه در حوزه شهرسازی مطرح شود در حوزه مطالعات روانشناختی محیط بسط می یابد؛ از آن جمله می توان به نظریه بقای اپلتون^[۵] در ترجیحات زیبایی اشاره کرد که ارتباطی بین شرایط مناسب برای بقا و زیبایی جستجو می کند. نول، معتقد است شناخت زیبایی، فرآیندی ادراکی است که از مرحله عملکرد ذهنی و فعالیت حواس تا مرحله فعالیت های عملی و بروز الگوهای رفتاری ادامه می یابد. او برای گستره این فرایند ادراکی، چهار سطح مختلف ادراک زیبایی شناختی قائل می شود که عبارتند از : سطح ادراک حسی، سطح ادراک معنایی، سطح ادرک نشانه ای و سطح ادراک نمادین (امین زاده، ۱۳۸۹، ص۴).
۲-۱۰-۲٫ روش های ارزیابی کاربری اراضی شهری
– عموما ارزیابی چگونگی کاربری اراضی شهری، منعکس کننده ی تصویری گویا از نظر سیمای شهری و همچنین تخصیص فضای شهری به کاربرد های مختلف مورد نیاز در طی زمان و در جهت رسیدن به اهداف توسعه ی شهری است (زیاری، و دیگران، ۱۳۸۹، ص۱۲).
– جهانی که ما در آن زندگی می کنیم، جهان شهری است که متاسفانه نتیجه ی آن دوری از محیط طبیعی و پذیرش ناخواسته ی عدم تعادل هایی است که از روابط ناموزون انسان ها و فضای شهری نشات می گیرد. (فرید، ۱۳۸۵، ص۸). در این میان چگونگی کاربری اراضی، در پیوستگی با روند تاریخ تحول شهر و تغییرات فضای ساخته شده با کالبد شهر، از عواملی هستند که شهر منظر و سیمای خود را طی زمان در ارتباط با آنها به دست می آورد (شالین، ۱۳۷۲، ص۹).
– نظریه ی مدرنیسم و کاربری اراضی، به منطقه بندی شهری براساس عملکردهای خاص بدون توجه به موقعیت، مکان، فرهنگ و سنت در تراکم های عمودی و افزایش فضای سبز بر اساس سلسله مراتب شهری اشاره می کند (زیاری، ۱۳۷۸، ص۶۶).
– در خصوص ارزیابی چگونگی استفاده بهینه از اراضی نیز دیدگاه های متعددی از جمله ارزیابی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و. . . . مطرح هستند که مهم ترین آنها در ارتباط با برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری ارزیابی های زیست محیطی و اقتصادی مطرح می باشد.
– ارزیابی زیست محیطی، به خاطر آثار گسترده ای که پروژه های طراحی شهری بر محیط زیست دارند و عموما جنبه ی قانونی و الزامی پیدا کرده است، بیش تر مورد توجه می باشد (حسین زاده دلیر، ۱۳۸۰، ص۱۱۹). معمولا برای ارزیابی کاربری های مختلف اراضی شهری در نوع تکنیک مورد توجه قرار گیرد که شامل: ارزیابی های کمی و ارزیابی های کیفی.
– تعریف ارزیابی کمی کاربری اراضی شهر: دراین نوع ارزیابی تحلیل ها عمدتا مبتنی بر شناسایی و تطبیق سرانه ها و استاندارد های کاربری شهری با وضع موجود این کاربری ها در سطح شهر و چگونگی تخصیص فضای شهری به هر یک از کاربری های مختلف است. در تعیین سرانه های متناسب در هر شهر، عواملی چون؛ موقعیت اقلیمی و طبیعی، مسائل اجتماعی و آداب و رسوم، نوع و میزان درآمد، نوع معیشت و امکانات گسترش شهر، احتیاجات جمعیت شهر به تاسیسات رفاهی و غیره مد نظر قرار می گیرد و متناسب با تراکم های پیشنهادی و در ارتباط با آن نسبت به هر یک از کاربری های شهری، این سرانه ها مشخص می گردد (شیعه، ۱۳۷۵، ص۱۶۱).
معمولا پس از تعیین مساحت کل شهر و نیازهای جمعیت در هر یک از تراکم ها در شرایط موجود و در افق طرح پیشنهادی، باید مبادرت به تعیین سرانه های شهری مشتمل بر سرانه های مسکونی، تجاری، اداری، صنعتی و تفریحی و….. گردد (زیاری، ۱۳۸۱، ص۶۹).
– برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، یعنی ساماندهی مکان و فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری براساس خواست ها و نیازهای جامعه شهری. این برنامه ریزی در عمل هسته ی اصلی برنامه ریزی شهری است و انواع استفاده از زمین را طبقه بندی و مکان یابی می کند. و برنامه ریزی کاربری اراضی، علم تقسیم زمین و مکان برای کاربردها و مصارف مختلف زندگی است (سعیدنیا، ۱۳۷۸، ص۱۳).

 

• • ارزیابی کیفی:

 

در تکنیک ارزیابی از طریق معیارها و ماتریس ها، استقرار بهینه ی کاربری ها، پس از جمع آوری اطلاعات وضع موجود کاربری های زمین شهری، با بهره گرفتن از ماتریس هایی که به چگونگی استقرار کاربری ها در کنار یکدیگر در سطح شهر می پردازد، با توجه به سازگاری، وابستگی، و مطلوبیت و ظرفیت انواع کاربری‎ها در سطح شهر مدنظر قرار می گیرد (منبع قبلی، ص ۱۰۴).
کاربری زمین: کاربری زمین عبارت از الگوی توزیع فضایی– جغرافیایی عملکردهای مختلف شهر برحسب نواحی مسکونی، صنعتی، تجاری و فضاهای اختصاص یافته برای موارد استفاده اداری، موسسات و نهادهای اجتماعی و گذران اوقات، به سخن دیگر کاربری زمین بدان معنی است که از هر واحد زمین در سطح شهر به چه صورتی استفاده می شود و چه فعالیت های در ترکیب با هم در قطعات مختلف زمین استقرار می‎یابند.
– ماتریس سازگاری: کاربری هایی که در حوزه نفوذ یکدیگر قرار می گیرند باید از نظر سنخیت و هم‎خوانی فعالیت با یکدیگر منطبق بوده و موجب مزاحمت و انجام فعالیت های دیگر نگردند. بر این اساس کاربری ها از نظر سازگاری ممکن است حالت های زیر را داشته باشد.
۱-کاملا با یکدیگر سازگار باشند: یعنی هر دو خصوصیات مشترک داشته و فعالیت آنها نیز بر یکدیگر منطبق باشد، مانند دو مسکن کم تراکم.
۲- نسبتا سازگار باشد؛ به این ترتیب که هر دو کاربری از یک نوع بوده، اما در جزئیات اختلاف داشته باشد، مانند مسکن کم تراکم با مسکن با تراکم متوسط.
۳- نسبتا ناسازگار باشند؛ یعنی اینکه میزان ناسازگاری بین دو کاربری از سازگاری آنها بیشتر باشند.
۴- کاملا ناسازگار باشند؛ یعنی مشخصات دو کاربری هیچگونه هم خوانی با یکدیگر نداشته و در تقابل با یکدیگر باشند، مانند کاربری صنعتی و کاربری مسکونی.
۵- بی تفاوت باشند؛ یعنی اینکه دو نوع کاربری از جهت سازگاری نسبت به هم بی تفاوت باشند.
برای تعیین میزان سازگاری و ناسازگاری بین دو کاربری باید مشخصات و نیازهای مختلف هر یک را برای انجام دادن فعالیت های عادی آن تعیین و سپس با مقایسه این مشخصات موارد توافق و عدم توافق را مشخص کرد. زمینه های قابل بررسی در این مورد عبارت است از: اندازه و ابعاد زمین، شیب زمین، شبکه ارتباطی، تاسیسات و تجهیزات، کاربری های وابسته، کیفیت هوا، کیفیت صدا، میزان نور، بو، دید و منظره. همچنین نیازهای هر کاربری را بر اساس استانداردهای کمی و کیفی موجود تعیین و سپس آنها را با هم مقایسه کنند و چنانچه مشخصات به دست آمده با یکدیگر مساوی یا نزدیک به هم باشد سازگارند و در غیر این صورت ممکن است نسبتا ناسازگار یا کاملا ناسازگار باشند (پورمحمدی، ۱۳۷۷، ص۱۱۰).
– ماتریس مطلوبیت: در این ماتریس، سازگاری بین کاربری و محل استقرار آن ارزیابی می شود و بر این اساس می توان گفت که هر کاربری طبق ویژگی های خاص آن برای محل خاصی مناسب است و هر محلی نیز کاربری خاص خود را می طلبد برای تهیه ماتریس باید خصوصیات و نیازهای هر کاربری با ویژگی های محل استقرار تطبیق داده شود. خصوصیات محل استقرار ممکن است این عوامل باشد: اندازه و ابعاد زمین، موقعیت، شیب، خصوصیات فیزیکی (جنس خاک، توپوگرافی و غیره). دسترسی، تاسیسات و تجهیزات، صدا هوا و بو و کاربری های همجوار. با مقایسه عوامل مذکور می توان نتیجه گرفت که محل هر کاری تا چه اندازه مطلوب است و بر اساس آن تصمیم مناسب را گرفت (منبع قبلی ص۱۱۵).
– ماتریس ظرفیت: هر فعالیت (کاربری) شهری مقیاسی دارد، همچنان که ساختار یک شهر از نظر کالبدی سطوح مختلفی دارد و چنان که دو مقیاس مذکور با یکدیگر منطبق باشد هر کاربری عملکرد مناسبی خواهد داشت و هر سطحی از ساختار شهری نیز به نحو موثری از خدمات فعالیت بهره مند خواهد شد و اگر منطبق نباشد مشکلات عدیده ای را برای هر دو پدیده به وجود خواهد آورد. برای مثال فعالیت آموزشی را می توان چنین تقسیم کرد: مهد کودک، ابتدایی، راهنمایی، دانشکده، دانشگاه کوچک، دانشگاه بزرگ، از طرف دیگر هر سطح از ساختار فضایی نیز می تواند چنین تقسیم شود: واحد همسایگی، زیر محله، بخشی از شهر و منطقه شهری. حال اگر بین دو مقیاس مذکور تناسبی وجود داشته باشد، یعنی برای مثال مقیاس دانشگاه به شهر، دانشکده به بخشی از شهر، دبیرستان به محله، راهنمایی و ابتدایی به زیر محله و مهدکودک به همسایگی یا زیر محله تعلق یابد، تناسب مطلوب حاصل می شود و فعالیت ها بر اساس ظرفیت در نظر گرفته می شود وگرنه هر دو مخل هم خواهند بود (منبع قبلی ص۱۱۵).
– ماتریس وابستگی: گاهی اوقات فعالیت یک کاربری، وابسته به سایر کاربری هاست؛ برای مثال یک محله مسکونی بدون و جود خدمات آموزشی، درمانی و تجاری ناقص است و مراکز دیگر شهری نیز هریک به نحوی با سایر فعالیت های شهری در ارتباطند و به آنها وابسته اند. بنابراین در این ماتریس میزان وابستگی کاربری ها به یکدیگر و لزوم هم جواری آنها بررسی می شود. اما مطالب مهم در ارزیابی کاربری اراضی شهری رابطه بین کاربری هاست چرا که در تاثیر و تاثر کاربری های شهری امکان دارد حوزه عمل آنها با یکدیگر تداخل داشته باشد و پارامتر فاصله می تواند آثار آنها را کم کند، به طوری که دو کاربری ناسازگار نسبت به هم بی تفاوت باشد، مانند پالایشگاه و منطقه مسکونی که فاصله زیادی دارند. به طور کلی در ارزیابی، برای دقت در امر مهم کاربری لازم است یک کاربری که در موقعیت خاصی قرار دارد با کاربری دیگر در موقعیت خاص خود بررسی و ارزیابی شود (منبع قبلی، ص۱۱۶).
– سلامتی
منظور از شهر سالم، رعایت همه کاربری ها با توجه به تراکم و سرانه مطلوب و رعایت استانداردها و معیارهای سرانه است. رعایت مسائل زیست محیطی، فونداسیون، حفظ میراث های فرهنگی، حراست از آسایش و غیره ضروری است. امروزه با قرار دادن لایه های دو جداره از نظر آلودگی صدا، واحدهای مسکونی را در امان نگه می دارند. به طور کلی در جهان امروز حفظ سلامتی و وجود شهر اجتماعی سالم در تبیین کاربری های شهری نهفته است (زیاری، ۱۳۸۴، ص۳۰).
– دسترسی
شبکه های ارتباطی یک شهر ارتباط تنگاتنگی با نوع کاربری ها دارد زیرا نحوه توزیع فضایی کاربری ها است که مسئله دسترسی را بین آنها مطرح می سازد با توسعه روز افزون شهرها و دور شدن کاربری ها از یکدیگر دسترسی سریع مطمئن و ارزان به نقاط مورد نظر مسائل متعدد و پیچیده ای در مقابل شهرسازان و برنامه ریزان قرار داده است با تشدید روند آلودگی هوا، ناشی از وسائل حمل و نقل و تراکم رفت و آمد در شبکه های ارتباطی اصلی، تحدید نظر در راه های تامین دسترسی در شهرها و یا با تغییر کاربری ها به صورت یکی از عمده ترین اهداف شهر سازان در طرحهای شهری در آمده است (رضویان ۱۳۸۳، ص۱۸۹).
– کارآیی
الگوی قیمت زمین شهری، عامل اصلی و معیار اساسی تعیین مکان کاربری زمین است. هر نوع کاربری از لحاظ اقتصادی و سرمایه گذاری برآیند قیمت زمین و وضعیت آن از نظر آماده سازی و مخارج آبادانی است که با روش تحلیل هزینه – منفعت مشخص می شود (سعیدنیا، ۱۳۷۸، ص۲۴).
– آسایش
آسایش دو مولفه ی فاصله و زمان مهم ترین مولفه در مکان یابی کاربری ها هستند. نوع دسترسی ها با فاصله و زمان سنجیده می شود. این دو عامل واحد اندازه گیری آسایش محسوب می گردند. چگونگی دسترسی به خدمات شهری مورد نیاز ساکنان ورودی از کاربری های مزاحم و ناسازگار از مولفه های مهم آسایش تلقی می گردند (زیاری، ۱۳۸۱، ص۳۰).
– ایمنی
ایمنی و عوامل امنیتی به عنوان یکی از مولفه های مهم در تعیین مکان کاربری های شهری است مسئله حفاظت از پدیده ها و تاسیسات و تجهیزات شهری و دفاع از شهروندان در مقابل حمله در زمان جنگ در شهرهاست، دفاع در مقوله های دفاع عامل، دفاع غیر عامل، دفاع غیر نظامی، دفاع سیاسی، دفاع اقتصادی، دفاع اجتماعی، دفاع معنوی قابل طبقه بندی است (زیاری، ۱۳۸۴، ص۴).
– مطلوبیت
مطلوبیت و دلپذیری در برنامه ریزی کاربری اراضی شهری یعنی تلاش در جهت حفظ و نگهداری عوامل طبیعی، ایجاد فضاهای باز و دلپذیر، چگونگی شکل گرفتن راه ها، ساختمان ها و فضاهای شهری. (پورمحمدی، ۱۳۸۷، ص۹۴).